Στις 23 Ιουνίου 2023 ο κόσμος παρακολουθούσε σε απευθείας τηλεοπτική μετάδοση μισθοφόρους της Wagner να προελαύνουν επί ρωσικού εδάφους υπό το πρόσταγμα του Γεβγκένι Πριγκόζιν χωρίς κανείς να καταλάβει πώς και γιατί έφθασαν ανενόχλητοι σχεδόν 200 χιλιόμετρα από τη Μόσχα. Ακριβώς δύο μήνες αργότερα, στις 23 Αυγούστου 2023, -παρεμπιπτόντως ο Βλαντιμίρ Πούτιν τρέφει ιδιαίτερη αγάπη για τις επετείους- ένα αεροπλάνο συνετρίβη ανάμεσα στη Μόσχα και την Αγία Πετρούπολη και ο Γεβγκένι Πριγκόζιν βρισκόταν μεταξύ των επιβαινόντων. Η εξουδετέρωση Πριγκόζιν, εφόσον περί αυτού πρόκειται, δεν χρήζει πολλαπλών αναγνώσεων. Όμως ταυτόχρονα δείχνει «προάγγελος» περισσότερης και όχι λιγότερης αστάθειας και ίσως ενός νέου κύκλου βίας, ενώ σαφώς σηματοδοτεί το τέλος της Wagner τουλάχιστον όπως την «γνωρίζαμε».
Οι πρώτες δηλώσεις Πούτιν για το «ανεξήγητο» αεροπορικό δυστύχημα ήλθαν μετά την πάροδο 24 ωρών κατά τις οποίες όλοι αναρωτιούνταν πότε και τι θα πει. Σε μία τηλεοπτική δήλωση στην οποία κάθε λέξη ήταν μετρημένη, ο Ρώσος πρόεδρος αναφέρθηκε στον 62χρονο Γεβγκένι Πριγκόζιν συνοψίζοντας το… βιογραφικό του ως αυτό ενός «ταλαντούχου επιχειρηματία», με «δύσκολη μοίρα που έκανε σοβαρά λάθη στη ζωή». Σε κανένα σημείο των δηλώσεων, πάντως, δεν επιβεβαίωσε ξεκάθαρα ότι ο Πριγκόζιν βρίσκεται μεταξύ των συνολικά δέκα νεκρών, παρόλο που χρησιμοποίησε παρελθόντα χρόνο μιλώντας γι' αυτόν.
Και αυτό δεν είναι κάτι που έμεινε απαρατήρητο σε στιγμή μάλιστα κατά την οποία εκφράζονταν αμφιβολίες όχι μόνο σε ρωσικά μπλογκ εάν ο Γεβγκένι Πριγκόζιν είναι πράγματι νεκρός, αλλά και αναλυτές διεθνών think-tank συνιστούν ότι καλό θα ήταν να διατηρηθούν, μέχρι νεοτέρας, κάποιες επιφυλάξεις.
«Υπάρχει μία μεγάλη επιφύλαξη στις πρώτες αναφορές. Ανακοινώθηκε ότι στο αεροσκάφος επέβαινε ένας επιβάτης με το όνομα Γεβγκένι Πριγκόζιν. Αλλά είναι επίσης γνωστό ότι πολλά άτομα άλλαξαν το όνομά τους σε Γεβγκένι Πριγκόζιν, στο πλαίσιο των προσπαθειών του ίδιου να ‘συσκοτίσει’ τα ταξίδια του. Έτσι μέχρι να γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι πρόκειται για τον σωστό Πριγκόζιν, ας μην εκπλαγούμε εάν εμφανιστεί σε ένα βίντεο από την Αφρική», δηλώνει χαρακτηριστικά ο Κέιρ Γκίλες, ανώτερος συνεργάτης του Προγράμματος για Ρωσικές και Ευρασιατικές Υποθέσεις του εδρεύουσας στο Λονδίνο έγκριτης «δεξαμενής σκέψης» Chatham House.
Σε «αρχικές πληροφορίες που υποδεικνύουν» ότι μέλη της Wagner επέβαιναν στο αεροσκάφος αναφέρθηκε στη δήλωσή του και ο ίδιος ο Βλαντιμίρ Πούτιν· προσέφερε «τα ειλικρινή συλλυπητήριά του στις οικογένειες όλων όσοι έχασαν τη ζωή τους», ενώ «διαβεβαίωσε» πως η έρευνα για τα αίτια της συντριβής θα είναι ενδελεχής -αν και ταυτόχρονα προειδοποίησε πως θα είναι και χρονοβόρα.
Για τον Γεβγκένι Πριγκόζιν, συγκεκριμένα, ο Βλαντιμίρ Πούτιν είπε πως γνωρίζονταν από τις αρχές της δεκαετίας του '90 και ότι ο αρχηγός της Wagner είχε επιστρέψει την Τετάρτη στη Ρωσία από την Αφρική, όπου είχε συναντήσει «κάποιους αξιωματούχους» -άγνωστο ποιους. «Ήταν ένας άνδρας με δύσκολη μοίρα. Έκανε κάποια σοβαρά λάθη στη ζωή του» είπε ο Πούτιν. Και μπορεί η μοίρα του να ήταν «περίπλοκη» και να υπέπεσε σε «σοβαρά λάθη», αλλά επίσης «πέτυχε τα απαραίτητα αποτελέσματα τόσο για τον εαυτό του, όσο και τη στιγμή που το το ζήτησα για τον κοινό σκοπό», προσέθεσε ο Ρώσος πρόεδρος αναφερόμενος στη συμμετοχή της Wagner στις επιχειρήσεις στο πολεμικό μέτωπο της Ουκρανίας.
Παρόλο που κανένα στοιχείο δεν αποδεικνύει εμπλοκή του Κρεμλίνου, η συντριβή του αεροσκάφους θεωρείται ευρέως ως κίνηση του Βλαντιμίρ Πούτιν να βάλει τα… πράγματα στη θέση τους. Οι έμπιστοι του Γεβγκένι Πριγκόζιν, ρωσική ελίτ και ολιγάρχες που μπορεί να αμφιταλαντεύονται ως προς την απόλυτη «υποταγή» στον Πούτιν εν μέσω ενός πολέμου που δεν «κερδίζεται», και οποιοσδήποτε στο στράτευμα διατηρεί ανάλογες με τον Πριγκόζιν ...αμφιβολίες περί της αποτελεσματικότητας της στρατιωτικής ηγεσίας στην εκτέλεση της «ειδικής στρατιωτικής επιχείρησης» στην Ουκρανία, έχουν εισπράξει το «μήνυμα». Ο αρχηγός της Wagner, το «τέρας» που εξέθρεψε ο ίδιος ο Ρώσος πρόεδρος, αψήφησε το αφεντικό του και αυτή ήταν κατάληξή του. Ο Βλαντιμίρ Πούτιν την «προδοσία» δεν την συγχωρεί, όσος καιρός και αν περάσει. Στην προκειμένη περίπτωση ίσως τελικά πέρασαν ακριβώς δύο μήνες.
Ένα τεράστιο πέπλο σύγχυσης είχε περιβάλλει τόσο όσα συνέβαιναν τη νύχτα της 23ης Ιουνίου, όσο και όσα επακολουθήσαν της βραχύβιας ανταρσίας, η οποία και αποτέλεσε τη μεγαλύτερη αμφισβήτηση της εξουσίας του Βλαντιμίρ Πούτιν στα 23 χρόνια κυριαρχίας του.
Ο γρίφος με την εξαφάνιση και επανεμφάνιση Πριγκόζιν, η απόσυρση των κατηγοριών για στάση, η προσωρινή... φιλοξενία του στη Λευκορωσία, η ακόλουθη δημόσια εμφάνιση στην Αγία Πετρούπολη σαν να μην συνέβη ποτέ τίποτα ενόσω το Κρεμλίνο είχε ξεκινήσει δημόσια εκστρατεία αποδόμησής του σκιαγραφόντας την εικόνα του πλούσιου διεφθαρμένου εγκληματία (που ήταν), αλλά και τα τελευταία βίντεο που τον εμφάνιζαν στην Αφρική (εάν ήταν αυτός) να προσφέρει τις «υπηρεσίες» της Wagner στους πραξικοπηματίες του Νίγηρα, είχε κάνει ορισμένους να πιθανολογούν πως κόντρα στη «φύση» του ίσως τελικά ο Βλαντιμίρ Πούτιν θα άφηνε τον Πριγκόζιν να ζήσει ή πίσω από όλα υπήρχε κάποια μυστική συνεννόηση ή συμφωνία.
Εφόσον όντως υπήρξε «δάκτυλος» Κρεμλίνου στη συντριβή του αεροσκάφους στο οποίο κατά την επίσημη λίστα επιβατών επέβαινε ο Γεβγκένι Πριγκόζιν, αλλά και ο ιδρυτής της Wagner Ντμίτρι Ούτκιν, επιβεβαιώνονται όσοι εξ αρχής ήταν βέβαιοι ότι ζούσε με «δανεικό χρόνο» ο πρώην σεφ που μετατράπηκε σε «μακρύ χέρι» του Κρεμλίνου στην Αφρική και οικοδόμησε έναν διαβόητο, εγκληματικό μισθοφορικό στρατό που εξυπηρετούσε με το αζημίωτο τα συμφέροντα δικτατόρων και πραξικοπηματιών, και φυσικά τη ρωσική εξωτερική πολιτική, ενώ ήταν εκείνος που έδωσε στις ρωσικές στρατιωτικές δυνάμεις τις μοναδικές δύο νίκες εντός του 2023 στο μέτωπο της Ουκρανίας με την κατάληψη της Σολεντάρ και του Μπαχμούτ.
Τα αίτια της συντριβής επισήμως τελούν υπό διερεύνηση, αλλά οι αρχικές αναφορές κάνουν λόγο για κατάρριψη του αεροσκάφους από το ρωσικό σύστημα αεράμυνας ή για κάποια έκρηξη στο εσωτερικό του. Η επικρατούσα θεωρία στους κόλπους των αμερικανικών και δυτικών υπηρεσιών πληροφοριών από τις αρχικές πληροφορίες που έχουν συλλέξει είναι ότι σημειώθηκε έκρηξη στο αεροσκάφος, μεταδίδουν οι New York Times. Ενδεχομένως επρόκειτο για έκρηξη βόμβας ή άλλου μηχανισμού που είχε τοποθετηθεί στο αεροπλάνο, αν και εξετάζονται και άλλες θεωρίες όπως νόθευση των καυσίμων. Την παρούσα στιγμή οι αμερικανικές υπηρεσίες δεν έχουν επιβεβαιώσει το θάνατο του Γεβγκένι Πριγκόζιν, αλλά αρκετοί αξιωματούχοι αναφέρουν πως πιθανότατα όντως επέβαινε σε αυτό. Ούτε και η ίδια η Wagner έχει επιβεβαιώσει το θάνατο του αρχηγού της, παρόλο που πιστοί σε αυτόν μισθοφόροι αναρτούν βίντεο και «ορκίζονται» εκδίκηση.
Εύλογες αμφιβολίες για τις συνθήκες του δυστυχήματος έχουν εκφράσει επισήμως ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, ενώ ανωνύμως Ευρωπαίοι και Αμερικανοί αξιωματούχοι δηλώνουν πεπεισμένοι πως η εντολή δόθηκε από τον Πούτιν. Ο Τζο Μπάιντεν από πλευράς του ήταν, δεδομένων των περιστάσεων, αρκετά ξεκάθαρος: «Δεν εκπλήσσομαι. Δεν συμβαίνουν πολλά στη Ρωσία χωρίς να βρίσκεται από πίσω ο Πούτιν. Αλλά δεν γνωρίζω αρκετά για να γνωρίζω την απάντηση» είπε ο Αμερικανός πρόεδρος.
Η απειλή δεν παρήλθε, ούτε και η Wagner
Με δεδομένο ένα μακρύ ιστορικό δηλητηριάσεων, περίεργων εξαφανίσεων και θανάτων επικριτών, πολέμιων και αντιπάλων του καθεστώτος του Βλαντιμίρ Πούτιν -συμπεριλαμβανομένων της δολοφονίας της δημοσιογράφου Άννα Πολιτκόφσκαγια το 2016, του θανάτου του Μπόρις Νεμτσόφ το 2015 ή των δηλητηριάσεων των Σεργκέι και Γιούλια Σκριπάλ το 2018, καθώς και του Αλεξέι Ναβάλνι το 2020- ήταν ζήτημα χρόνου τι είδους αντίποινα θα αντιμετώπιζε η ηγεσία της Wagner.
Με την «εξουδετέρωση» της ηγεσίας της Wagner και την εκκαθάριση στις τάξεις του στρατού -την Τετάρτη απομακρύνθηκε επίσημα και ο εξαφανισμένος στρατηγός Σεργκέι Σουροβίκιν- αναλυτές εκτιμούν ότι ο Πούτιν αναλαμβάνει δράση να αποτρέψει τυχόν (νέους) αναδυόμενους κινδύνους για το καθεστώς του. Όμως ενώ αυτό μπορεί να εξυπηρετεί τον σκοπό βραχυπρόθεσμα, τέτοιες ενέργειες αποτυγχάνουν να αντιμετωπίσουν ορισμένες από τις υποκείμενες μακροπρόθεσμες προκλήσεις, είναι η εκτίμηση της Teneo, εκ των πλέον γνωστών εταιρειών εκτίμησης πολιτικού κινδύνου διεθνώς.
Η φθίνουσα εξουσία του Πούτιν εγείρει αμφιβολίες για την αποτελεσματικότητά του ως απόλυτου «διαιτητή» μεταξύ των διαφόρων ομάδων συμφερόντων στη χώρα. Εξάλλου, η αλματώδης άνοδος της Wagner και του Πριγκόζιν τα τελευταία χρόνια επιβλέφθηκε και, σε μεγάλο βαθμό, ενορχηστρώθηκε από τον ίδιο τον Πούτιν. Πιο πρόσφατα, ο Πούτιν πάσχισε να αμβλύνει τις διαφωνίες μεταξύ φατριών της ρωσικής ελίτ σχετικά με τον τρόπο αντιμετώπισης της υποτίμησης του ρουβλίου. Είναι η αυξανόμενη δυσαρέσκεια μελών της ρωσικής ελίτ που πιθανόν θα αποτελέσει τη μεγαλύτερη απειλή για το καθεστώς Πούτιν, όχι οι διαδηλώσεις στους δρόμους και η αντιπολίτευση -ή έστω ό,τι έχει απομείνει από αυτήν, δεδομένου ότι ο Πούτιν φρόντισε πρόσφατα να κρατήσει τον Αλεξέι Ναβάλνι, αλλά και τον Βλαντιμίρ Καρά-Μουρζά, επί δεκαετίες στη φυλακή.
Έτερη πρόκληση συνιστά και η αντίληψη περί ανίκανης ηγεσίας των ρωσικών Ενόπλων Δυνάμεων στην Ουκρανία με αποτέλεσμα να μετρά ο στρατός τεράστιες απώελειες -αυτό ακριβώς που εξέθεσε ο Πριγκόζιν και επαναλαμβάνεται από σημαντικό αριθμό «οπαδών» του. Παρόλο που η Wagner έχει αποσυρθεί μετά την ανταρσία από την Ουκρανία, ανάλογες επικρίσεις θα μπορούσαν να επανεμφανιστούν με κάποια άλλη μορφή προσεχώς.
Ενώ καμία από τις σημαντικότερες ρωσικές υπηρεσίες πληροφοριών ή στρατιωτικές υπηρεσίες δεν συμμετείχε στην πορεία της Wagner προς τη Μόσχα τον Ιούνιο, επίσης καμία από αυτές δεν προσπάθησε ενεργά να τη σταματήσει (εκτός από ορισμένες μονάδες της πολεμικής αεροπορίας). Και αυτό αναπόφευκτα έχει εγείρει ερωτήματα σχετικά με το πόσους ενεργούς υποστηρικτές διαθέτει το καθεστώς στους κόλπους των στρατιωτικών και των μυστικών υπηρεσιών. Υπό αυτό το πρίσμα, σημαντικός δείκτης των όσων ακολουθήσουν θα είναι η μετεξέλιξη και η πορεία της Wagner και των μαχητών της, οι οποίοι ενδέχεται να επιζητούν να εκδικηθούν το Κρεμλίνο για τη θεωρούμενη δολοφονία των ηγετών τους.
Εάν ο Βλαντιμίρ Πούτιν εξουδετέρωσε τον Πριγκόζιν, το αποτέλεσμα θα είναι περισσότερη και όχι λιγότερη αστάθεια για τη Ρωσία, εκτιμά η Σαμάνθα Μπέντερν, έτερη συνεργάτις του Chatham House, εκτιμώντας ότι το επόμενο διάστημα θα διαφανεί εάν όντως ο Ρώσος πρόεδρος εξέλθει ισχυρότερος. Το κλίμα στα κανάλια Telegram που υποστηρίζουν την Wagner είναι βαρύ. Αποκαλούν αυτούς που σκότωσαν τον Πριγκόζιν «προδότες της Ρωσίας», ενώ ο στρατιωτικός μπλόγκερ Ρόμαν Σαπόνκοβ λέει ότι «η δολοφονία του Πριγκόζιν θα έχει καταστροφικές συνέπειες». Εκείνοι που έδωσαν την εντολή «δεν καταλαβαίνουν το κλίμα στο στρατό», γράφουν άλλα δίκτυα και απειλούν με δεύτερη «εξέγερση», χωρίς όμως τη στιγμή αυτή να είναι σαφές εάν και ποια βαρύτητα μπορεί να δοθεί σε αυτές τις αναφορές.
Όσο για το μέλλον του διαβόητου μισθοφορικού στρατού, αναλυτές εκτιμούν ότι μπορεί υπό την παρούσα μορφή της να έχει «τελειώσει», όμως οι επιχειρήσεις θα συνεχιστούν λίγο-πολύ όπως υπό την ηγεσία Πριγκόζιν. «Η οργάνωση θα συνεχίσει να υφίσταται στο μέλλον πιθανώς με άλλο όνομα, αλλά έχει ήδη αποδείξει ότι έχει την ικανότητα να προσαρμόζεται και να μεταμορφώνεται», επισημαίνει η Δρ Γιοχάνα ντε Ντέους Περέιρα, ανώτερη ερευνήτρια στο Royal United Services Institute (Rusi). «Πρέπει να δούμε την Wagner όχι μόνο ως έναν άνθρωπο [σ.σ. τον Γεβγκένι Πριγκόζιν], αλλά ως ένα οικοσύστημα, ως μια 'λερναία ύδρα' με πολλά κεφάλια και πολλά διαφορετικά συμφέροντα στην Αφρική», υπογραμμίζει.
Στο ίδιο πλαίσιο, ο Ρουσλάν Τραντ, αναλυτής ασφαλείας του αμερικανικού think tank Atlantic Council, επισημαίνει ότι στη θέση του Πριγκόζιν πιθανότατα ο Πούτιν θα «διορίσει» κάποιον με διασυνδέσεις με τη στρατιωτική υπηρεσία πληροφοριών της Ρωσίας (GRU) για να ηγηθεί της ομάδας. Ένας από τους επικρατέστερους υποψηφίους θα ήταν ο στρατηγός της GRU Αντρέι Αβεριάνοφ, σύμφωνα με τον Μπενουά Μπρίνγκερ, δημοσιογράφο που έχει «υπογράψει» το ντοκιμαντέρ Η Άνοδος της Wagner. «Είναι πιθανό ότι ο Πούτιν χρειαζόταν χρόνο για να οργανώσει μυστικά τη μετάβαση. Αυτό θα εξηγούσε γιατί περίμενε δύο μήνες για να ξεφορτωθεί τον Πριγκόζιν», αναφέρει.
