Σε μια εποχή όπου οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις, η περιβαλλοντική υποβάθμιση και οι γεωπολιτικές εντάσεις επαναπροσδιορίζουν το παγκόσμιο τοπίο, το Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον (UNEP) εξέδωσε πριν από λίγες μέρες μια σημαντική έκθεση με τίτλο «Navigating New Horizons: A global foresight report on planetary health and human wellbeing1» (Πλοήγηση σε νέους ορίζοντες: μια παγκόσμια μελέτης προόρασης), η οποία απευθύνει έκκληση για μια προληπτική και προνοητική προσέγγιση για τη διασφάλιση της υγείας του πλανήτη και της ανθρώπινης ευημερίας. Η έκθεση αυτή αναδεικνύεται ως ένα κρίσιμο εργαλείο μπροστά σε αυτό που πλέον αποκαλείται «παγκόσμια πολυκρίση» - μια σύγκλιση πολλαπλών, αλληλένδετων κρίσεων που επιδεινώνουν η μία τις επιπτώσεις της άλλης, απειλώντας να οδηγήσουν σε μια ολική κατάρρευση όλων των υπαρχόντων συστημάτων που διατηρούν την παγκόσμια σταθερότητα.
Η έκθεση του UNEP υπογραμμίζει τη σημασία της προόρασης (foresight) - μια στρατηγική διαδικασία οραματισμού και προετοιμασίας για τις μελλοντικές εξελίξεις - για την πλοήγηση στις πολυπλοκότητες ενός ολοένα και πιο ασταθούς κόσμου. Σε αντίθεση με τα παραδοσιακά μοντέλα πρόβλεψης που συχνά βασίζονται σε ιστορικά δεδομένα για την πρόβλεψη μελλοντικών γεγονότων, η προόραση περιλαμβάνει τη διερεύνηση ενός φάσματος αρκετά διαφορετικών πιθανών μελλοντικών καταστάσεων και την εξέταση των επιπτώσεων των αναδυόμενων τάσεων, τεχνολογιών και περιβαλλοντικών αλλαγών. Η προσέγγιση αυτή επιτρέπει στους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής να αντιμετωπίζουν καλύτερα τις αναδυόμενες διαταραχές και να λαμβάνουν τεκμηριωμένες αποφάσεις που μπορούν να μετριάσουν τους κινδύνους και να αξιοποιήσουν τις ευκαιρίες.
Η έννοια της παγκόσμιας πολυκρίσης
Η έκθεση εστιάζει στη συνεχιζόμενη παγκόσμια πολυκρίση, όπου πολλαπλές κρίσεις, όπως η κλιματική αλλαγή, η απώλεια της βιοποικιλότητας, η ρύπανση και η γεωπολιτική αστάθεια, όχι μόνο συμβαίνουν ταυτόχρονα, αλλά και αλληλεπιδρούν με τρόπους που ενισχύουν τις επιμέρους επιπτώσεις τους. Αυτή η διασύνδεση δημιουργεί έναν πολύπλοκο ιστό προκλήσεων που δεν μπορούν πλέον να αντιμετωπιστούν μεμονωμένα. Για παράδειγμα, η συνεχιζόμενη κλιματική κρίση επιδεινώνει την απώλεια της βιοποικιλότητας, η οποία με τη σειρά της αποδυναμώνει την ικανότητα των φυσικών συστημάτων να δεσμεύουν άνθρακα, επιταχύνοντας περαιτέρω την κλιματική αλλαγή. Παρομοίως, οι γεωπολιτικές εντάσεις μπορούν να επιβαρύνουν τη διεθνή συνεργασία σε περιβαλλοντικά θέματα, οδηγώντας σε αποσπασματικές προσπάθειες που αποτυγχάνουν να αντιμετωπίσουν τα βαθύτερα αίτια αυτών των κρίσεων.
Η έκθεση του UNEP υπογραμμίζει ότι η παγκόσμια πολυκρίση είναι ένα καθοριστικό χαρακτηριστικό της σημερινής εποχής, το οποίο απαιτεί μια αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουμε τη διακυβέρνηση, τη διεθνή συνεργασία και τη βιωσιμότητα. Τα παραδοσιακά μοντέλα χάραξης πολιτικής, όπου τα περιβαλλοντικά, οικονομικά και κοινωνικά ζητήματα αντιμετωπίζονται χωριστά, δεν επαρκούν πλέον. Αντ' αυτού, απαιτείται μια πιο ολοκληρωμένη και ολιστική προσέγγιση, η οποία αναγνωρίζει τη διασύνδεση αυτών των ζητημάτων και επιδιώκει τη συλλογική αντιμετώπισή τους.
Σήματα αλλαγής: προειδοποιήσεις για νέες μελλοντικές διαταραχές
Ένα από τις βασικά περιεχόμενα της έκθεσης «Navigating New Horizons» είναι ο εντοπισμός «σημάτων αλλαγής» - πρώιμων δεικτών που υποδεικνύουν πιθανές μελλοντικές διαταραχές. Τα σήματα αυτά δεν αποτελούν προβλέψεις, αλλά ενδείξεις ότι ορισμένες εξελίξεις μπορεί να επηρεάσουν σημαντικά την υγεία του πλανήτη και την ανθρώπινη ευημερία τα επόμενα χρόνια. Με την παρακολούθηση αυτών των σημάτων, το UNEP στοχεύει να παρέχει στις κυβερνήσεις και σε άλλους ενδιαφερόμενους φορείς την απαραίτητη γνώση για να προετοιμαστούν και να ανταποκριθούν στις αναδυόμενες προκλήσεις.
Μεταξύ των σημάτων που επισημαίνονται στην έκθεση είναι το «ξεπάγωμα» αρχαίων μικροβίων στον μόνιμο πάγο της Αρκτικής, το οποίο θα μπορούσε να απελευθερώσει παθογόνους μικροοργανισμούς με άγνωστες επιπτώσεις στην υγεία των ανθρώπων και των ζώων, και ο αυξανόμενος κίνδυνος εμφάνισης νέων ζωονόσων από τις μετατοπίσεις των ειδών λόγω της κλιματικής αλλαγής. Τα σήματα αυτά υπογραμμίζουν την ανάγκη για ενισχυμένη παρακολούθηση και έρευνα για την κατανόηση των πιθανών επιπτώσεων αυτών των εξελίξεων και την ανάπτυξη στρατηγικών για τον μετριασμό των κινδύνων τους.
Η έκθεση εγείρει επίσης ανησυχίες σχετικά με την αυξανόμενη απειλή της αντιμικροβιακής αντοχής (AMR), η οποία θα μπορούσε να καταστήσει τις κοινές λοιμώξεις μη θεραπεύσιμες και να οδηγήσει σε παγκόσμια κρίση υγείας. Καθώς η AMR συνεχίζει να αυξάνεται, λόγω της υπερβολικής χρήσης αντιβιοτικών στη γεωργία και την ιατρική, υπάρχει επείγουσα ανάγκη για διεθνή συνεργασία για την ανάπτυξη νέων θεραπειών και την εφαρμογή πολιτικών που αντιμετωπίζουν την κατάχρηση αντιμικροβιακών φαρμάκων.
Προς ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο
Ως απάντηση σε αυτές τις προκλήσεις, το UNEP απευθύνει έκκληση για ένα «νέο κοινωνικό συμβόλαιο» που θα επαναπροσδιορίζει τη σχέση μεταξύ της ανθρωπότητας και του περιβάλλοντος. Το συμβόλαιο αυτό θα δίνει έμφαση στη σημασία της βιωσιμότητας, της ισότητας και της ανθεκτικότητας, διασφαλίζοντας ότι οι μελλοντικές γενιές θα κληρονομήσουν έναν πλανήτη ικανό να υποστηρίξει τη ζωή σε όλη της την ποικιλομορφία. Κεντρική θέση σε αυτό το όραμα κατέχει η ανάγκη για μια διακυβέρνηση χωρίς αποκλεισμούς, η οποία δίνει φωνή σε όλους τους ενδιαφερόμενους, ιδίως στις περιθωριοποιημένες κοινότητες, στους αυτόχθονες πληθυσμούς και στους νέους, οι οποίοι συχνά πλήττονται περισσότερο από την περιβαλλοντική υποβάθμιση και είναι λιγότερο ικανοί να επηρεάσουν τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων.
Η έκθεση τάσσεται επίσης υπέρ της αλλαγής του τρόπου μέτρησης της προόδου. Αντί να επικεντρώνεται αποκλειστικά στην οικονομική ανάπτυξη, το UNEP προτείνει ότι παράγοντες - όπως η πρόσβαση σε καθαρό αέρα, νερό και τρόφιμα, καθώς και η ψυχική και σωματική υγεία - θα πρέπει να γίνουν κεντρικοί δείκτες της κοινωνικής επιτυχίας. Αυτή η αλλαγή θα συμβάλει στην ευθυγράμμιση των οικονομικών πολιτικών με τον στόχο της διατήρησης των φυσικών συστημάτων του πλανήτη, τα οποία είναι απαραίτητα για την ανθρώπινη ευημερία. Σημειώνω ότι το Millennium Project έχει προτείνει έναν τέτοιο δείκτη, το State of the Future Index2, ο οποίος εφαρμόζεται σε εθνικό ή παγκόσμιο επίπεδο.
Ο ρόλος της πρoόρασης στην επίτευξη των στόχων της βιώσιμης ανάπτυξης
Η χρονική συγκυρία της δημοσίευσης έκθεσης Navigating New Horizons είναι κρίσιμη, καθώς ο κόσμος βρίσκεται σήμερα εκτός τροχιάς για την επίτευξη πολλών από τους στόχους βιώσιμης ανάπτυξης (ΣΒΑ) μέχρι την προθεσμία του 2030, ενώ πολλές χώρες, όπως η Ελλάδα, βιώνουν συστηματικά τις επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης.
Η έκθεση υπογραμμίζει ότι η επίτευξη των ΣΒΑ απαιτεί όχι μόνο την αντιμετώπιση των άμεσων κρίσεων αλλά και την οικοδόμηση ανθεκτικότητας σε μελλοντικούς κλυδωνισμούς. Η διορατικότητα, με έμφαση στη μακροπρόθεσμη σκέψη και την ετοιμότητα, προσδιορίζεται ως βασικό εργαλείο στην προσπάθεια αυτή.
Με την ενσωμάτωση της προόρασης (foresight) στη χάραξη πολιτικής, οι κυβερνήσεις μπορούν να προβλέπουν καλύτερα τις επιπτώσεις των αναδυόμενων τάσεων και να λαμβάνουν αποφάσεις που θα κατευθύνουν τον κόσμο προς ένα πιο βιώσιμο και δίκαιο μέλλον. Η προσέγγιση αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική σε έναν κόσμο όπου ο ρυθμός των αλλαγών επιταχύνεται και όπου οι συνέπειες της αδράνειας θα μπορούσαν να είναι καταστροφικές.
Όπως καθιστά σαφές η έκθεση του UNEP, οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει σήμερα η ανθρωπότητα είναι πολύπλοκες, διασυνδεδεμένες και πρωτοφανούς κλίμακας. Ωστόσο, με τα κατάλληλα εργαλεία και προσεγγίσεις, όπως η πρoόραση, είναι δυνατόν να πλοηγηθούμε σε αυτές τις προκλήσεις και να κατευθύνουμε τον κόσμο προς ένα μέλλον όπου τόσο οι άνθρωποι όσο και ο πλανήτης θα μπορούν να ευημερούν. Σε κάθε περίπτωση, η έκθεση αποτελεί μια ηχηρή έκκληση για δράση προς τις κυβερνήσεις, τις επιχειρήσεις και την κοινωνία των πολιτών να υιοθετήσουν μια νοοτροπία πρόβλεψης και να συνεργαστούν για τη δημιουργία ενός βιώσιμου και ανθεκτικού κόσμου για τις επόμενες γενιές. Ας αγκαλιάσουμε την επιστημονική γνώση και τον ορθολογισμό και να αναζητήσουμε ρεαλιστικές λύσεις, καθώς ήδη βιώνουμε τις επιπτώσεις της πολυκρίσης.
*Ο Επαμεινώνδας Χριστοφιλόπουλος είναι Επικεφαλής, Έδρα UNESCO on Futures Research & μέλος της ομάδας εμπειρογνωμόνων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τον οικονομικό και κοινωνικό αντίκτυπο της έρευνας και της καινοτομίας (ESIR).
