Είναι πλέον ευρέως γνωστό ότι οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας διαδραματίζουν καίριο ρόλο στην «πράσινη» μετάβαση. Φωτοβολταϊκά και αιολικά, μπαταρίες και ηλεκτρικά οχήματα, έχουν όλα ταυτιστεί με την καθαρή ενέργεια. Λιγότερο γνωστό όμως είναι το σε πόσο σημαντικό βαθμό συμβάλλουν τα κρίσιμα ορυκτά στην ενεργειακή μετάβαση.
Η «πράσινη» μετάβαση έρχεται τώρα να επιταχυνθεί μέσω της εξόρυξης μετάλλων και ορυκτών για την ανάπτυξη τεχνολογιών. Κρίσιμα ορυκτά, όπως ο χαλκός, το λίθιο, το νικέλιο, το κοβάλτιο και τα στοιχεία σπάνιων γαιών, αποτελούν βασικά συστατικά σε πολλές από τις προαναφερθείσες αναπτυσσόμενες σήμερα τεχνολογίες καθαρής ενέργειας: από τις ανεμογεννήτριες και τα δίκτυα ηλεκτρικής ενέργειας έως τα ηλεκτρικά οχήματα. Ως εκ τούτου, όσο επιταχύνεται η μετάβαση στην καθαρή ενέργεια, τόσο αυξάνεται και η ζήτηση για τα ορυκτά. Τα τελευταία έρχονται να ξεκλειδώσουν ένα καθαρότερο ενεργειακό μέλλον.
Χαρακτηριστικό αποτελεί ότι πλέον οι ηλιακές φωτοβολταϊκές εγκαταστάσεις, τα αιολικά πάρκα και τα ηλεκτρικά οχήματα απαιτούν γενικά περισσότερα κρίσιμα ορυκτά για την κατασκευή τους, από τα αντίστοιχα ορυκτά που βασίζονται στα ορυκτά καύσιμα. Ένα τυπικό ηλεκτρικό αυτοκίνητο απαιτεί εξαπλάσιες εισροές ορυκτών από ένα συμβατικό αυτοκίνητο και ένα υπεράκτιο αιολικό εργοστάσιο απαιτεί 13 φορές περισσότερους ορυκτούς πόρους από ένα αντίστοιχου μεγέθους εργοστάσιο φυσικού αερίου. Από το 2010, η μέση ποσότητα ορυκτών πόρων που απαιτείται για μια νέα μονάδα δυναμικότητας παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας έχει αυξηθεί κατά 50%, καθώς έχει αυξηθεί το μερίδιο των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στις νέες επενδύσεις.
Φυσικά, οι τύποι των ορυκτών πόρων που χρησιμοποιούνται διαφέρουν ανάλογα με την τεχνολογία. Το λίθιο, το νικέλιο, το κοβάλτιο, το μαγγάνιο και ο γραφίτης είναι ζωτικής σημασίας για τις επιδόσεις των μπαταριών. Τα στοιχεία σπάνιων γαιών είναι απαραίτητα για τους μόνιμους μαγνήτες που χρησιμοποιούνται στις ανεμογεννήτριες και τους κινητήρες των ηλεκτρικών οχημάτων. Τα δίκτυα ηλεκτρικής ενέργειας χρειάζονται τεράστιες ποσότητες αλουμινίου και χαλκού, ο τελευταίος εκ των οποίων αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο όλων των τεχνολογιών που σχετίζονται με την ηλεκτρική ενέργεια. Δεν είναι τυχαίο ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει καταρτίσει έναν κατάλογο 30 κρίσιμων πρώτων υλών, κυρίως ορυκτών, που θεωρούνται στρατηγικής σημασίας για την οικονομία της ΕΕ. Πολλά από αυτά παράγονται σε μικρές ποσότητες με τον κατάλογο να αναθεωρείται συνεχώς για να αντικατοπτρίζει τη δυναμική φύση της αγοράς και των παγκόσμιων αλυσίδων εφοδιασμού.
Μάλιστα, οι τεχνολογίες «καθαρής» ενέργειας στοχεύουν στην απαλλαγή από την εξάρτηση από τον άνθρακα που συνδέεται με σοβαρές επιπτώσεις σε περιβάλλον και υγεία, αλλά παράλληλα απαιτούν σημαντικό όγκο ορυκτών και μετάλλων.
Αξίζει να σημειωθεί ότι περισσότερα από τα 3/4 της παγκόσμιας παραγωγής κρίσιμων πρώτων υλών που χρησιμοποιούνται για την ενέργεια προέρχονται από τρεις μόνο χώρες: Κίνα, Νότια Αφρική και Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό.
Αναλυτικότερα, το 2022 περισσότερο από το 70% του κοβαλτίου προήλθε από τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, ενώ η Κίνα ελέγχει το 60% της παγκόσμιας επεξεργασίας σπάνιων γαιών και περίπου το 57%, σχεδόν τα 2/3 των παγκόσμιων αποθεμάτων λιθίου δηλαδή, βρίσκονται σε Αργεντινή, Βολιβία και Χιλή που αποτελούν το λεγόμενο «Τρίγωνο του Λιθίου». Ομοίως, τα αποθέματα γραφίτη εντοπίζονται σε Τουρκία, Βραζιλία και Κίνα.
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου τα τελευταία 20 χρόνια, η αγορά κρίσιμων ορυκτών που σχετίζονται με την ενέργεια αυξήθηκε από 53 δισ. δολάρια σε 378 δισ. δολάρια. Για αυτό άλλωστε ο Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας προβλέπει πως η συνολική ζήτηση για ορυκτά πρόκειται να τετραπλασιαστεί μέχρι το 2030. Ο τελευταίος δίνει ιδιαίτερη προσοχή στο ζήτημα των κρίσιμων ορυκτών και του ρόλου τους στην ενεργειακή μετάβαση. Τον Ιούλιο του 2023, ο Οργανισμός δημοσίευσε την εναρκτήρια επισκόπηση της αγοράς κρίσιμων ορυκτών, η οποία αποσκοπεί στην παροχή σαφούς κατανόησης της σημερινής δυναμικής της ζήτησης και της προσφοράς και του τι σημαίνει για το μέλλον.Ο Οργανισμός φιλοξένησε επίσης την πρώτη διεθνή σύνοδο κορυφής για τα κρίσιμα ορυκτά και τον ρόλο τους στις καθαρές ενεργειακές μεταβάσεις στις 28 Σεπτεμβρίου 2023 στο Παρίσι. Η εκδήλωση προώθησε τον διάλογο μεταξύ ενός ευρέος φάσματος παγκόσμιων ενδιαφερόμενων φορέων, συμπεριλαμβανομένων υπουργών κυβερνήσεων, ηγετών του κλάδου, επενδυτών και μελών της κοινωνίας των πολιτών.
Επιπλέον, δεν είναι τυχαίο ότι τα κρίσιμα ορυκτά έχουν ενσωματωθεί πλήρως στο Παγκόσμιο Μοντέλο Ενέργειας και Κλίματος του Οργανισμού, πράγμα που σημαίνει ότι οι προβλέψεις για τη ζήτηση και την προσφορά κρίσιμων ορυκτών επικαιροποιούνται τακτικά σύμφωνα με τις τελευταίες πολιτικές και τεχνολογικές τάσεις.
Βέβαια, τα κρίσιμα ορυκτά εγείρουν και ορισμένες προκλήσεις. Οι χώρες που επιταχύνουν τις προσπάθειες για τη μείωση των εκπομπών θα πρέπει να λάβουν κάτι πολύ σοβαρά στα υπόψιν. Θα πρέπει να διασφαλίσουν ότι τα ενεργειακά συστήματα παραμένουν ανθεκτικά και ασφαλή. Η αυξανόμενη σημασία των κρίσιμων ορυκτών σε ένα ενεργειακό σύστημα απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές απαιτεί από τους υπεύθυνους χάραξης ενεργειακής πολιτικής να διευρύνουν τους ορίζοντές τους και να εξετάσουν πιθανά νέα τρωτά σημεία. Οι ανησυχίες σχετικά με την αστάθεια των τιμών, την ασφάλεια του εφοδιασμού και τη «μεταβαλλόμενη άμμο» της γεωπολιτικής δεν εξαφανίζονται σε ένα ηλεκτροδοτούμενο, πλούσιο σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας ενεργειακό σύστημα.
