Ένα από τα επτά μεγάλα βραβεία της Europa Nostra απέσπασε η Αγία Κυριακή Νάξου για την αποκατάσταση των τοιχογραφιών της, που έγινε χάρη στη συνεργασία ελληνικών και ελβετικών οργανώσεων. Η εκκλησία ανήκει στη βυζαντινή αρχαιότητα και χρονολογείται στην περίοδο της Εικονομαχίας, κατά τον 8ο ή 9ο αιώνα. Την ανακοίνωση των βραβείων έκανε στο Βερολίνο ο πρόεδρος της πανευρωπαϊκής αυτής οργάνωσης με το παγκόσμιο κύρος, Πλάθιντο Ντομίγκο.
Η εκκλησία της Αγίας Κυριακής βρίσκεται στη θέση Καλλονή που απέχει περίπου 3 χλμ. από τον οικισμό της Απειράνθου, και είναι ένα από τα σπουδαιότερα βυζαντινά μνημεία όχι μόνο της Νάξου αλλά και των Βαλκανίων. Πρόκειται για μία σπάνια περίπτωση βυζαντινού ναού με διατηρούμενο ανεικονικό διάκοσμο. Το μνημείο αποτελεί πολύτιμη μαρτυρία της Εικονομαχίας, της θεολογικής και πολιτικής διαμάχης σχετικά με τη λατρεία των εικόνων, που συντάραξε την Βυζαντινή Αυτοκρατορία κατά τον 8ο και 9ο αιώνα.
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ο ανεικονικός του διάκοσμος, ο οποίος περιλαμβάνει σταυρούς, γεωμετρικά και φυτικά θέματα, καθώς και μοναδικές παραστάσεις πτηνών με κορδέλες στο λαιμό, που βρίσκεται στην αψίδα του ιερού.
Με βάση εικονογραφικά κριτήρια χρονολογείται μάλλον στην εποχή του Αυτοκράτορα Θεοφίλου (829-842), όταν με διαταγή του, «εντεύθεν ουν καθηρούντο μεν κατά πάσαν εκκλησίαν αι θείαι μορφαί, θηρία δε και όρνιθες αντί τούτων ανεστηλούντο και ενεγράφοντο» (Συνεχιστής Θεοφάνη Χρονικόν ΙΙΙ, 10). Διασώζεται, επίσης, μία μεταγενέστερη εικονιστική φάση τοιχογραφιών του 13ου αι., όπως η παράσταση της Δεήσεως στο παρεκκλήσιο. Στην ίδια εποχή χρονολογείται και το κτιστό τέμπλο.
Βασιλική μετά τρούλου
Ανήκει στον τύπο της μονόκλιτης βασιλικής με τρούλο, σύμφωνα με όσα ανακοίνωσε ο Κλήμης Ασλανίδης σε συμπόσιο της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας. Η κόγχη του ιερού είναι ημικυκλική. Στα δυτικά προσκολλάται θολοσκεπής νάρθηκας και στα νότια επίσης θολοσκεπές παρεκκλήσιο με μία ημικυκλική κόγχη ιερού. Ο νάρθηκας και το παρεκκλήσιο σχηματίζουν σε κάτοψη Γ. Η επικοινωνία του κυρίως ναού με το παρεκκλήσιο γίνεται μέσω τριών τοξωτών διόδων, που ανοίγονται στο νότιο τοίχο του ναού.
Οι τοιχογραφίες εντοπίζονται στον κυρίως ναό και στα εσωράχια των δύο προς ανατολάς διόδων προς το παρεκκλήσιο. Ένα δεύτερο στρώμα τοιχογραφιών με εικονιστικές παραστάσεις εντοπίζεται στην κόγχη του Ιερού, στο τεταρτοσφαίριο και το μέτωπο της αψίδας του παρεκκλησίου και στο μεταγενέστερο κτιστό τέμπλο του κυρίως ναού.
Ο αρχικός θόλος του νάρθηκα φαίνεται πως κατέρρευσε και ξανακτίσθηκε, αφού λίγο ψηλότερα από τη γένεση υπάρχει διακοπή και αλλαγή του τρόπου δομής. Σύγκριση με παλαιότερες δημοσιευμένες φωτογραφίες δείχνει πως στα τελευταία χρόνια ανακατασκευάστηκε και η εξωτερική παρειά του βορείου τοίχου του νάρθηκα και το ανώφλι της νότιας εισόδου.
Στο χώρο της κόγχης του ιερού του ναού έχει σήμερα κατασκευαστεί προχείρως κτιστή Αγία Τράπεζα. Αρχικά διαμορφωνόταν σύνθρονο με δύο βαθμίδες και επισκοπικό θρόνο στο μέσον. Σήμερα διατηρούνται στο επίχρισμα της αψίδας τα ίχνη των πλακών που σχημάτιζαν το θρόνο και υπόλειμμα της κατώτερης βαθμίδας. Στη φωτογραφία που δημοσιεύθηκε από την Αγάπη Βασιλάκη φαίνεται καθαρά πως δεν είχε ακόμα καταστραφεί ούτε ο θρόνος ούτε η δεύτερη βαθμίδα. Στην αρχική δημοσίευση του μνημείου υποστηρίχθηκε ότι ο κυρίως ναός, το παρεκκλήσιο και ο νάρθηκας ανήκουν σε ενιαία οικοδομική φάση, λόγω της ομοιόμορφης τοιχοδομίας και της άνετης επικοινωνίας του ναού με το παρεκκλήσιο. Φαίνεται όμως πως ο νάρθηκας και το παρεκκλήσιο ανήκουν σε δεύτερη οικοδομική φάση, ωστόσο, η χρονική απόσταση τους από το ναό δεν πρέπει να είναι μεγάλη. Ο ναός κατασκευάστηκε με πρόβλεψη για επέκταση στα δυτικά και τα νότια, που έγινε πιθανόν λίγο αργότερα, παράλληλα ίσως με την τοιχογράφηση. Η προσθήκη, ωστόσο, είναι αμελέστερη της αρχικής κατασκευής, αφού δεν στερείται κατασκευαστικών λαθών και υστερεί ως προς το μορφολογικό αποτέλεσμα.
Ελβετοί και Ελληνες
Η προσπάθεια για την διάσωση του μοναδικού αυτού μνημείου ξεκίνησε το 1993 από τους συλλόγους J.-G. Eynard της Γενεύης και Amities greco-suisses της Λοζάνης με τη χρηματοδότηση της μελέτης αποκατάστασης του μνημείου. Η πρωτοβουλία συνεχίζεται από το 2005 από τον ελβετικό σύλλογο Association Hagia Kyriaki, Naxos, σε στενή συνεργασία από το 2010 με το Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς της Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, το οποίο συνέβαλε καθοριστικά στην προσέλκυση χορηγιών. Οι πολυετείς προσπάθειες των δύο σωματείων ευδοκίμησαν και με μέριμνά τους πραγματοποιήθηκαν κατά την περίοδο 2013-2014 εργασίες στερέωσης και στεγάνωσης του μνημείου, υπό την εποπτεία της 2ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.
Κατά την περίοδο 2015-2016, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων συντήρησε τον μοναδικό ζωγραφικό διάκοσμο του ναού, με πιστώσεις του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και την οικονομική υποστήριξη των δύο παραπάνω σωματείων.
Το έργο αποκατάστασης του ναού κατέστη εφικτό αρχικά με χρηματοδότηση από τους συλλόγους J.-G. Eynard, Amities greco-suisses και το Ίδρυμα Ι. Φ. Κωστοπούλου, και στη συνέχεια με την γενναιόδωρη χρηματοδότηση του Ιδρύματος Α. Γ. Λεβέντη, της Μαρίνας και του Θανάση Μαρτίνου, καθώς και την πολύτιμη συνεισφορά του συλλόγου Association Hagia Kyriaki, Naxos και άλλων δωρητών.
Αγγελική Κώττη
