Από το 2020 η ομάδα ESIR* (Expert group on the economic and societal impact of research and innovation) αποτελεί ένα ανεξάρτητο συμβουλευτικό όργανο το οποίο παρέχει συμβουλευτική υποστήριξη στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, σχετικά με το πως η πολιτική της ΕΕ για την έρευνα και την καινοτομία μπορεί να υποστηρίξει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τον μετασχηματισμό της οικονομίας και της κοινωνίας μας κατά τη διάρκεια της κοινωνικής, πράσινης και ψηφιακής μετάβασης.
Από τις πρώτες ημέρες της πανδημίας Covid-19, η ομάδα ESIR έχει υποστηρίξει την ανάγκη τα θεσμικά όργανα της ΕΕ να υιοθετήσουν μια μακροπρόθεσμη προσέγγιση μετασχηματισμού, η οποία περιλαμβάνει την προόραση (foresight) ως την πιο ολοκληρωμένη στρατηγική για την ανθεκτικότητα.
Καθώς στη νέα πραγματικότητα των συνεχόμενων κρίσεων και αναδυόμενων προκλήσεων ο νεολογισμός “permacrisis” έχει αναδειχθεί λέξη της χρονιάς για το 2022 από το λεξικό Collins, τα θεσμικά όργανα της ΕΕ επένδυσαν σε πρωτοβουλίες για την ενίσχυση των ικανοτήτων τους για την αντιμετώπιση και τη διαχείριση κρίσεων.
Ωστόσο, τη στιγμή που πολλές νέες πρωτοβουλίες προσπαθούν να μετριάσουν τις συνέπειες των διαφόρων κρίσεων που πλήττουν την ΕΕ (π.χ. Ταμείο Ανάκαμψης), πολύ λιγότερα γίνονται για να αποτραπούν εξαρχής. Με άλλα λόγια, η ΕΕ εστιάζει στη φάση της «προστασίας», αλλά είναι ανεπαρκώς προσανατολισμένη προς τον απαιτούμενο μετασχηματισμό.
Οι σημερινές προκλήσεις απαιτούν τόσο προληπτική διακυβέρνηση, όσο και μακροπρόθεσμη συστημική σκέψη, προσαρμοστικότητα και ευέλικτη λήψη αποφάσεων. Οφείλουμε να κατανοήσουμε την πραγματική φύση και τα βαθύτερα αίτια των μεγάλων κρίσεων που αναδύονται, και να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν βρισκόμαστε πλέον σε κατάσταση μονοκρίσεων, αλλά μάλλον, σε μια εποχή πολυκρίσεων, η οποία μπορεί να εξελιχθεί σε μόνιμη πραγματικότητα.
H Ευρωπαϊκή Ένωση πράγματι δεν ιδρύθηκε ως ένας οργανισμός διαχείρισης κρίσεων, αλλά αναδύθηκε από τις στάχτες του Β' Παγκοσμίου Πολέμου πρωτίστως ως ένα ειρηνευτικό σχέδιο, το οποίο δημιούργησε οικονομική ευημερία και άνοιξε το δρόμο για επτά δεκαετίες χωρίς συγκρούσεις.
Σήμερα, η εποχή της πολυκρίσης καλεί την ΕΕ να επανεξετάσει την αποστολή και τους στόχους της και να γίνει υπέρμαχος της «θετικής ειρήνης», όπως την όρισε ο Johan Galtung το 1967: μιας διαρκούς ειρήνης που βασίζεται σε βιώσιμες επενδύσεις, στην οικονομική ανάπτυξη και τους θεσμούς, καθώς και στην ευημερία και τις κοινωνικές συμπεριφορές που την προάγουν.
Ο πραγματικός κίνδυνος για την ΕΕ θα είναι η αποτυχία να μετασχηματιστεί και να υιοθετήσει συστημικές λύσεις για να αντιμετωπίσει την πολυπλοκότητα των προκλήσεων, και φυσικά την επιτυχία ή αποτυχία θα βιώσουν με ένταση τα κράτη μέλη, που αποδεδειγμένα δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν μεμονωμένα τις κρίσεις που θα συνεχίσουν να αναδύονται.
Σε αυτό το περιβάλλον ο πολιτικός κόσμος δεν πρέπει να υπόσχεται σταθερότητα, αλλά την επιθυμία για μετασχηματισμό, ευελιξία και αλλαγές σε όλες τις πλευρές της πραγματικότητας. Νέες ριζοσπαστικές πολιτικές για τη βιομηχανία και την κοινωνική συνοχή που θα ενισχύσουν την ανταγωνιστικότητα, τη στρατηγική αυτονομία και την κοινωνική ειρήνη.
Μαζί με τη νέα πραγματικότητα των πολυκρίσεων, οι αλλαγές που θα φέρουν στην κοινωνία, στην υγεία και στην εργασία οι ραγδαίες τεχνολογικές αλλαγές θα μετασχηματίσουν πλήρως την πραγματικότητα. Θα απαιτηθεί χρόνος να κατανοήσουμε, να προσαρμοστούμε και να αντιμετωπίσουμε πληθώρα καινοφανών προκλήσεων, τέτοιων που δεν έχει κληθεί ποτέ στο παρελθόν να αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα.
Σε αυτό το ταραχώδες περιβάλλον η χρήση της στρατηγικής προόρασης και των σεναρίων θα πρέπει να τεθεί στο επίκεντρο της χάραξης πολιτικής.
Οι Ευρωπαίοι υπεύθυνοι λήψης αποφάσεων πρέπει να αναπτύξουν έναν μηχανισμό διερεύνησης ενδεχόμενων μελλοντικών κρίσεων και μελέτης των αλυσιδωτών, αλληλεπιδραστικών επιπτώσεών τους (π.χ. πόλεμος στην Ουκρανία που οδηγεί σε ενεργειακές και επισιτιστικές καταστάσεις έκτακτης ανάγκης).
Επίσης, σε απάντηση θα πρέπει να σχεδιάζονται πολιτικές που θα μπορούν είτε να αποτρέψουν κάποια καταστροφικά σενάρια είτε να προετοιμάζουν και να εφαρμόζουν ριζοσπαστικές λύσεις.
Ο προσδιορισμός των επιλογών πολιτικής και των προτεραιοτήτων θα πρέπει να στοχεύει στην ελαχιστοποίηση των καταστροφικών κινδύνων, μέσω της υιοθέτησης στρατηγικών που θα αντιπαραβάλλονται με τα χειρότερα πιθανά μελλοντικά σενάρια και θα ελέγχεται η αποτελεσματικότητα τους.
Παράλληλα, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικών πρέπει να στοχεύουν συστηματικά στην αύξηση της τεχνολογικής και συστημικής προσαρμοστικότητας και ανθεκτικότητας. Η ανθεκτικότητα, η ευελιξία και το θάρρος για πειραματισμό με διαφορετικές πολιτικές θα αποτελέσουν τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά για ένα πετυχημένο μέλλον.
*Ο Επαμεινώνδας Χριστοφιλόπουλος είναι μέλος της ομάδας εμπειρογνωμόνων για τον οικονομικό και κοινωνικό αντίκτυπο της έρευνας και της καινοτομίας (ESIR)* / Κάτοχος της Έδρας UNESCO on Futures Research στο Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας.
*Η μελέτη του ESIR για τις πολυκρίσεις διαθέσιμη εδώ.
