Πριν την πτώση του τείχους, ο κόσμος ήταν χωρισμένος σε δύο μεγάλα ιδεολογικά στρατόπεδα. Από τη μία οι οπαδοί της ελεύθερης αγοράς, που υποστήριζαν ότι τον πλούτο παράγει η ιδιωτική πρωτοβουλία, κι από την άλλη οι οπαδοί του κρατισμού, που υποστήριζαν ότι χωρίς κρατική παρέμβαση η κοινωνία οδηγείται σε ανισότητα που συνεπάγεται δυστυχία. Τα πολιτικά κόμματα ακολούθησαν αυτό τον διαχωρισμό, με τα δεξιά κόμματα να υποστηρίζουν το μεν και τα αριστερά κόμματα το δε.
Με την πτώση του τείχους φάνηκε προς στιγμήν πως έφτασε το τέλος των ιδεολογιών, τουλάχιστον όσον αφορά στα οικονομικά. Έγινε προφανές σε κάθε λογικά σκεπτόμενο άνθρωπο, πως η «αριστερή εναλλακτική» στην οικονομία είχε αποτύχει, σε όποιο μέρος του κόσμου κι αν έτυχε να εφαρμοστεί. Η Σοβιετική Ένωση κατέρρευσε και όλες οι χώρες της ανατολικής Ευρώπης έσπευσαν να ασπαστούν οικονομικά μοντέλα ελεύθερης οικονομίας. Το ίδιο συνέβη τόσο στην Ασία όσο και στις χώρες της Λατινικής Αμερικής, συμπεριλαμβανομένης της άλλοτε σφόδρα σοσιαλιστικής Καραϊβικής.
Είναι πλέον κοινά παραδεκτό ότι ο κρατικός σχεδιασμός της οικονομίας μειώνει μεν τις ανισότητες, αλλά οδηγεί σε χαμηλότερη ανταγωνιστικότητα της οικονομίας και περισσότερη φτώχεια, η οποία τελικά αυξάνει αντί να μειώνει τη δυστυχία των ανθρώπων. Κι όποιος έχει ακόμα αμφιβολίες ως προς αυτό, δεν έχει παρά να κοιτάξει την προέλευση και την κατεύθυνση των οικονομικών μεταναστών. Πόσοι ανατολικογερμανοί πυροβολήθηκαν στην προσπάθειά τους να περάσουν το τείχος προς τη δύση και πόσοι δυτικογερμανοί προσπαθώντας να περάσουν προς την ανατολή; Πόσοι βορειοκορεάτες θα κατευθύνονταν άραγε προς το νότο αν άνοιγαν τα σύνορα και πόσοι νοτιοκορεάτες θα κατευθύνονταν προς τον βορά;
Μετά από μια τέτοια ιδεολογική ήττα θα ανέμενε κανείς να δει και τα αντίστοιχα πολιτικά κόμματα να ακολουθούν παρόμοια πορεία κατάρρευσης, κάτι που όμως δεν συνέβη. Για ποιον λόγο άραγε; Εδώ και πολύ καιρό πιστεύω ότι οι άνθρωποι δεν επιλέγουν τα κόμματα της αρεσκείας τους με βάση τη λογική αλλά κυρίως με βάση τον χαρακτήρα και το ψυχολογικό τους προφίλ. Όσοι έχουν ασχοληθεί με τη βιολογική εξέλιξη του ανθρώπου, γνωρίζουν πως μέσα μας ενυπάρχουν στοιχεία που παραπέμπουν σε διαφορετικές φάσεις του κοινού μας παρελθόντος, που αφορούν σε εποχές που ζούσαμε ως μέλη μεγάλων κοπαδιών ή και μικρότερων ομάδων κυνηγών, με διαφορετικά χαρακτηριστικά να κυριαρχούν σε διαφορετικούς ανθρώπους.
Έτσι, υπάρχουν σήμερα άνθρωποι που αισθάνονται άνετα να ενεργούν σε μικρές και ευέλικτες ομάδες και άλλοι που προτιμούν τα μεγάλα πλήθη.
Άνθρωποι που δεν ενδιαφέρονται τόσο για την κοινωνική τους πρόοδο και ανησυχούν περισσότερο για την κοινωνική πρόοδο του γείτονα. Άνθρωποι που ασφυκτιούν κάτω από τον έλεγχο της ζωής τους από τον εκάστοτε ηγέτη και άλλοι που επιθυμούν αυτόν τον έλεγχο. Άνθρωποι που νιώθουν ασφαλείς να αναλαμβάνουν ατομικά ρίσκα και την ευθύνη των προσωπικών τους επιλογών και άλλοι που νιώθουν μεγαλύτερη ασφάλεια όταν λειτουργούν σε μεγάλα σύνολα, κάτω από τις επιταγές ενός φωτισμένου ηγέτη, ο οποίος λαμβάνει όλες τις σημαντικές αποφάσεις για λογαριασμό τους.
Τα παραπάνω χαρακτηριστικά έτυχε να ταιριάζουν με κάποιες από τις παραπάνω βασικές ιδεολογίες, αλλά δεν ήταν αποτέλεσμα αυτών! Μάλλον το αντίθετο συμβαίνει. Ο χαρακτήρας των ανθρώπων υπάρχει αυτόνομα και ανεξάρτητα από τις ιδεολογίες, οι οποίες λειτουργούν τις περισσότερες φορές ως φερετζές. Ένας άνθρωπος που νιώθει ατομικά ανασφαλής και νιώθει καλά μόνον ως μέρος ενός μεγάλου κοπαδιού, μπορεί εξίσου εύκολα να καταλήξει φανατικό μέλος του ΚΚΕ, της ΧΑ, μιας ποδοσφαιρικής ΑΕ ή μιας θρησκευτικής σέχτας.
Το που θα καταλήξει είναι καθαρά θέμα τύχης, προσωπικών βιωμάτων και οικογενειακής ιστορίας. Το βασικό είναι πως σε όλες τις παραπάνω καταστάσεις, την προσωπική του δύναμη και ασφάλεια την αντλεί από τη συμμετοχή του σε μια μεγάλη ομάδα ομοϊδεατών, την οποία καθορίζει κεντρικά ένας φωτισμένος ηγέτης.
Ομοίως, ένας άνθρωπος που είναι από τη φύση του ατομιστής και αδιάφορος για την κοινωνική συνοχή, μπορεί εξίσου εύκολα να καταλήξει στυγνός καπιταλιστής ή αναρχικός επαναστάτης, όσο μακριά κι αν φαντάζουν στον ανυποψίαστο οι δύο αυτές τοποθετήσεις. Κάποιος που νιώθει την ανάγκη να παίρνει πρωτοβουλίες και να αναλαμβάνει ατομικά ρίσκα ανήκει λογικά σήμερα σε κάποια ομάδα φιλελεύθερων.
Όταν πριν μερικούς αιώνες δεν υπήρχε αυτή η ιδεολογία, πιθανόν να ανήκε στους αμφισβητίες του Πάπα ή τους πειραματιζόμενους «μάγους» που κατέληγαν στην ιερά εξέταση και την πυρά. Οι ιδεολογίες και τα πολιτικά ζητούμενα αλλάζουν, όχι όμως και οι χαρακτήρες.
Η κατάρρευση της κρατικίστικης οικονομικής θεωρίας δεν αρκεί για να καταρρεύσουν τα αντίστοιχα κόμματα! Αυτά θα συνεχίσουν να υπάρχουν όσο θα υπάρχουν άνθρωποι που εκ χαρακτήρος προτιμούν τον κεντρικό σχεδιασμό αντί της ατομικής πρωτοβουλίας και τους φωτισμένους ηγέτες που λαμβάνουν αποφάσεις αντί για εκείνους.
Η ψυχική ανάγκη υπάρχει και παραμένει ίδια, είτε αφορά σε αυτόν που επιθυμεί ο θεός να σταματήσει τη βροχή είτε σε αυτόν που επιθυμεί η αύξηση των μισθών να οδηγεί από μόνη της στην ανάπτυξη. Σημασία δεν έχει η λογική. Σημασία έχει το μοντέλο να ικανοποιεί την ψυχολογία.
Ο νέος «ιδεολογικός» διχασμός σήμερα αντί να αφορά σε διαφορετικές οικονομικές θεωρίες αφορά στη διάκριση μεταξύ σοβαρών και λογικών πολιτικών που δεν διστάζουν να περιγράψουν και να δεχτούν την «πικρή αλήθεια» και πολιτικών που υπόσχονται ουτοπίες όπου κάθε πρόβλημα που μας απασχολεί μπορεί να λυθεί με μαγικό τρόπο.
Στη δεύτερη αυτή παράταξη χωράνε φαινομενικά διαφορετικές ομάδες, όπως οι αρνητές των εμβολίων και των νέων ταυτοτήτων, οι αρνητές της παγκοσμιοποίησης και της «νέας τάξης πραγμάτων», οι αρνητές της επιστήμης και της νέας τεχνολογίας. Δεν είναι τυχαία η αρμονική συνύπαρξη ΣΥΡΙΖΑ και Ανεξ.Ελ. προσφάτως στην Ελλάδα.
Χωρούν επίσης αυτοί που ελπίζουν σε φθηνά και αγνά τρόφιμα απαλλαγμένα από κάθε βιομηχανική παρέμβαση, επιστροφή στον «φυσικό τρόπο ζωής και το περιβάλλον», επιστροφή σε μια Γη της επαγγελίας χωρίς ανταγωνισμούς και χωρίς οικονομικές ανισότητες.
Και είναι τόση η ανάγκη τους να πιστέψουν στη δυνατότητα διαμόρφωσης ενός τέτοιου οικονομικού μοντέλου, που είναι έτοιμοι να δεχθούν πως το μοντέλο αυτό μπορεί να εκπροσωπεί ακόμα κι ένας αμερικανοτραφής δήθεν εφοπλιστής και τραπεζίτης, που δεν γνωρίζει τίποτα για την ελληνική πραγματικότητα. Αρκεί να μπορεί να υπόσχεται τον νέο αυτό κόσμο με αρκούντως πειστικό τρόπο! Αρκεί να μπορεί να διατηρεί μέσα τους ζωντανή την ελπίδα!
*Ο Γιώργος Καραβάνας είναι Μορ. Βιολόγος.
