Η επαναφορά των συνόρων στη Γερμανία μου έφερε στο νου τον ιστορικό Ήλιο Γιαννακάκη (Κάιρο, 1931 - Παρίσι, 2017). Τον ίδιο δεν μπόρεσα να γνωρίσω διά ζώσης, αλλά τον έχω ολοζώντανο από αφηγήσεις που μοιράζονταν συχνά στην Ένωση Ευρωπαίων Δημοσιογράφων δυο από τα ιδρυτικά της μέλη, οι Παναγιώτης Δρακόπουλος και Θανάσης Παπανδρόπουλος. Επρόκειτο σαφώς για μία άγρυπνη φιλελεύθερη συνείδηση, που το παράδειγμά του δεν πέρασε απαρατήρητο, όχι μόνο στους συγκαιρινούς τους, αλλά και στους νεότερους που είχαν την τύχη να του σφίξουν το χέρι (σώζονται στο διαδίκτυο σημειώματα που του αφιερώνουν οι Η. Κανέλλης και Ν. Μαραντζίδης).
Ο Γιαννακάκης λάτρευε να ταξιδεύει με το τρένο. Αγαπούσε να φεύγει μόνος, όχι σε κάποιον ειδικά προορισμό, αλλά σε χώρες της κεντρικής Ευρώπης, απολαμβάνοντας το πέρασμα από τη μία στην άλλη. Όσες περισσότερες, τόσο καλύτερα. Η αγάπη του αυτή θα μπορούσε ίσως ν’ αποδοθεί στον κοσμοπολιτισμό των Αιγυπτιωτών Ελλήνων. Ο Ήλιος έλαβε μια γερή, ευρωπαϊκή παιδεία στο Γαλλικό Λύκειο του Καΐρου, αλλά δεν μεγάλωσε σε ένα σπίτι μεγαλοαστικό, αποκομμένο από την πραγματικότητα της Νειλοχώρας. Ο πατέρας του ίδρυσε με άλλους το Αιγυπτιακό Κομμουνιστικό Κόμμα και η Ρωσίδα μητέρα του είχε καταγωγή από την οικογένεια των Πλεχάνοφ (σ.σ. ο Γκεόργκι Πλεχάνοφ είχε ιδρύσει την πρώτη ρωσική μαρξιστική οργάνωση). Οπότε, η ιδέα μιας κοινωνίας έξω από ταξικές, φυλετικές ή άλλες διακρίσεις, ήταν το καύσιμο της νιότης του.
Χάρις σ’ αυτήν μπάρκαρε με το χνούδι του 17χρονου για το Μπάρι, και μέσα από ένα περιπετειώδες ταξίδι κατέληξε στην Πράγα, αναμένοντας την εντολή να πολεμήσει στο πλευρό των κομμουνιστών στην Ελλάδα (αφηγείται ο ίδιος στον εκδότη Φάνη Ζουρόπουλο). Όμως τον πρόλαβε το τέλος του εμφυλίου και ο Γιαννακάκης υποχρεώθηκε να φύγει για το Ολομούτς της Μοραβίας μαζί με άλλους πρόσφυγες από την Ελλάδα. Ανέλαβε τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών, αλλά δεν μπόρεσε να υπακούσει στην κομματική εντολή που ήθελε τα παιδιά να χωρίζονται από τους γονείς τους (κάποιοι είχαν ταξιδέψει από την Τασκένδη για να μπορέσουν πάλι να ενώσουν τις οικογένειές του). Έζησε τον κομμουνιστικό ολοκληρωτισμό με θητείες σε ορυχεία, εργοστάσια μεταλλουργίας και αγροτικές εκμεταλλεύσεις, αλλ’ αυτό δεν μπόρεσε να τον κάμψει.
Ήλιος Γιανανκάκης
Εργαζόμενος στο πανεπιστήμιο της Πράγας κι ερχόμενος σε επαφή με εξέχοντες Τσεχοσλοβάκους διανοούμενους, μετείχε από την αρχή στην «Άνοιξη της Πράγας», ώσπου η εισβολή των σοβιετικών τανκς τον Αύγουστο του 1968, τον υποχρέωσε να εγκαταλείψει τη χώρα για τη Γαλλία. Εκεί, ανέπτυξε μια δράση αντιολοκληρωτική ως καθηγητής σύγχρονης ιστορίας στη Λιλ, μιλώντας για τα σταλινικά στρατόπεδα συγκέντρωσης – που δεν ήταν λιγότερα ούτε λιγότερο απάνθρωπα από τα χιτλερικά – την ανικανότητα της σοβιετικής οικονομίας και τις στατιστικές απάτες περί των δήθεν θριάμβων της, για τη ζωή στις απομονωμένες από τη Δύση χώρες με το φοβερό «σιδηρούν παραπέτασμα».
Η Λιλ στα βόρεια της Γαλλίας και σε πολύ κοντινή απόσταση από το Βέλγιο, το Λουξεμβούργο, την Αγγλία, την Ολλανδία και τη Γερμανία του έκανε αυτό το δώρο. Ο Γιαννακάκης όργωνε την κεντρική Ευρώπη με το τρένο και με τον ίδιο ενθουσιασμό που έχει ο ερασμιακός φοιτητής. Τον γοήτευαν τα κοντινά ταξίδια, αλλά κι όταν ξεμάκραινε από τον σταθμό της επιστροφής, αποζητούσε ένα ξενοδοχείο, χαμένο κάπου στον χάρτη. Πάντοτε με παράθυρο στον ακάλυπτο για να μπορεί εύκολα να διαφύγει, όχι από σεισμό, αλλά από τη Μυστική Αστυνομία. Θλιβερό κατάλοιπο μιας ζωής που υμνολογούσαν στους χρόνους του χωρίς να την έχουν δει γνωστοί «αστέρες» της γαλλικής διανόησης.
Ο Ήλιος μας άφησε λαμπρά κείμενα πολιτικού στοχασμού δείχνοντας ότι η ελευθερία του ανθρώπου δεν μπορεί, δεν πρέπει να καταργείται από ιδεολογικά δεσμά. Τα δικά μας σύνορα δεν είναι το σιδηρούν παραπέτασμα που επέβαλαν στους πολίτες τους οι χώρες του «υπαρκτού σοσιαλισμού». Η ιστορία μας έχει δείξει πόσο ευμετάβλητα είναι τα όρια της γεωγραφίας, αλλά το ευρωπαϊκό πλαίσιο ζωής έχει έναν κορυφαίο σταθμό: το ρωμαϊκό δίκαιο που επί αιώνες συνεχίζει να οιακίζει την ευρωπαϊκή κοινωνία. Αυτό πρέπει να συνεχίσουμε να τιμούμε, επιβάλλοντας σε όλους όσοι θέλουν να ζουν μαζί μας να το σέβονται. Μπορεί ο Γιαννακάκης να γνώρισε τρεις πατρίδες, αλλά το έργο του αρθρώνεται ως γέφυρα ανάμεσα στον ευρωπαϊκό κόσμο. Αυτός ο κόσμος είναι το σύνορό μας, αυτόν πρέπει ευλαβικά να τιμάμε.
