«Πάντα η Αλεξάνδρεια είναι. Λίγο να βαδίσεις/ στην ίσια της οδό που στο Ιπποδρόμιο παύει,/ θα δεις παλάτια και μνημεία που θ’ απορήσεις» γράφει ο Κ. Π. Καβάφης (1863-1933) στο ποίημά του «Φυγάδες» (1914). Η Αλεξάνδρεια, μέρος όπου έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, πρωταγωνίστησε σε ορισμένα από τα ποιήματά του, όπως «Οι Αλεξανδρινοί βασιλείς» (1912) και «Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον» (1910, 1911). Και τα τρία του αυτά ποιήματα γράφτηκαν στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, στο διαμέρισμα του 2ου ορόφου της τότε 10 Rue Lepsius (σήμερα Rue C. P. Cavafy 4, πρώην Rue Sharm el Sheikh).
Το κτίριο περιβαλλόταν από το Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο, το Ελληνικό Νοσοκομείο και τους οίκους ανοχής της πόλης, τα οποία ο Καβάφης αποκαλούσε ο «Ναός της Ψυχής», ο «Ναός του Σώματος» και ο «Ναός της Σάρκας», αντίστοιχα. Ενδιάμεσα σε αυτά τα κτίρια, εκείνο με το διαμέρισμα του Κ.Π. Καβάφη, αποτέλεσε παράδειγμα εκλεκτικιστικής αρχιτεκτονικής, που κυριαρχούσε στην Αλεξάνδρεια τον 19ο και το πρώτο μισό του 20ού αιώνα.
Λήψη από το εξωτερικό του κτιρίου του διαμερίσματος Καβάφη, στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου ©Ανδρέας Σιμόπουλος/ Στέγη Ιδρύματος Ωνάση
Εντός του τειχών του διαμερίσματός του ο Καβάφης μελέτησε και επιδόθηκε στην Τέχνη της Ποίησης, δημιούργησε δεκάδες έργα σε συνεχή διάλογο με την Ιστορία, παρατήρησε τον κόσμο έξω από το παράθυρο του γραφείου του, «έγραψε» μέρος της διαδρομής της ζωής του με τα βήματά του στο πάτωμα, από το 1907 έως το 1933 οπότε και «έφυγε» από τη ζωή. Έκτοτε, για κάποια χρόνια, η οικία λειτούργησε ως πανσιόν με το όνομα Amir. Μεταξύ άλλων χρήσεων, αργότερα, ο δρόμος όπου βρισκόταν η οικία μετονομάστηκε σε C. P. Cavafy, προς τιμήν του Έλληνα ποιητή.
Λήψη από την Οικία Καβάφη στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου ©Ανδρέας Σιμόπουλος/ Στέγη Ιδρύματος Ωνάση
Σήμερα, 91 χρόνια μετά το θάνατό του, η οικία του Καβάφη στην Αλεξάνδρεια είναι επισκέψιμη στο κοινό κατόπιν πλήρους αποκατάστασής της από το Ίδρυμα Ωνάση σε συνεργασία με το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού. Χάρη σ’ αυτήν την πρωτοβουλία, το παρελθόν του Καβάφη στην Αλεξάνδρεια συνομιλεί πια με το παρόν και το μέλλον του έργου του στο Αρχείο Καβάφη στην Αθήνα.
Υπό την αρχιτεκτονική μελέτη του Flux-office της Εύας Μανιδάκη και του Θανάση Δεμίρη, το μέρος όπου ο Κ. Π. Καβάφης έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του και δημιούργησε δεκάδες από τα έργα που τον ανέδειξαν σε παγκόσμιο ποιητή αποκαταστάθηκε και αναδιαμορφώθηκε, ώστε να αναδειχθεί η εικόνα της κατοικίας όπως ήταν στα χρόνια που έζησε ο ποιητής, να φωτιστούν η σχέση του με την πόλη της Αλεξάνδρειας και ο αντίκτυπος του έργου του έως σήμερα, αλλά και για να μεταφερθούμε πίσω στον χρόνο.
Εικόνες της βιογραφίας του παίρνουν μορφή στο διαμέρισμα που είχε ζήσει στο κέντρο της Αλεξάνδρειας, υπενθυμίζοντας ότι η μνήμη συνάδει και με τον χώρο, το μέρος, και λόγω αυτής προκαλείται δέος. Διότι, σε εκείνον τον χώρο, ο Κ.Π. Καβάφης συνδιαλεγόταν με «την Τέχνη της Ποιήσεως που κάπως ξέρει από φάρμακα» όπως αναφέρει στο ποίημα ποιητικής του «Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου· ποιητού εν Κομμαγηνή· 595 μ.Χ.» (1921).
Οι στίχοι παραμένουν ζωντανοί, στο άκουσμα άλλωστε ονόματος ποιητή ή ποιήτριας μας έρχονται στη θύμηση στίχοι του. Ομοίως και για τον Καβάφη, υποθέτουμε και για το κοινό που μπορεί να επισκεφτεί την άλλοτε οικία του, από τις 11 Μαΐου 2024 και να ταξιδέψει στο χρόνο ευρισκόμενο σε αίθουσες «ενδυμένες» από σημαντικά αντικείμενα που αναφέρονται στη ζωή του Αλεξανδρινού ποιητή.
Λήψη από την Οικία Καβάφη στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου ©Ανδρέας Σιμόπουλος/ Στέγη Ιδρύματος Ωνάση
Αναντίρρητο είναι ότι με την αποκατάσταση της Οικίας Καβάφη, το Ίδρυμα Ωνάση αποδίδει στην πολιτιστική μας κληρονομιά ένα μέρος της οφειλόμενης τιμής, διευρύνει επίσης τις δυνατότητες της έρευνας για το μέλλον της καβαφικής ποίησης. «Η Οικία Καβάφη δεν θα μπορούσε ούτε φιλοδοξεί να είναι πιστή αναπαράσταση του σπιτιού του Καβάφη όπως ήταν πριν από τόσα χρόνια. Τα όποια ενθυμήματά του, προσωπικά και διακοσμητικά αντικείμενα διασώσαμε, φυλάσσονται εξάλλου με ασφάλεια στο Αρχείο Καβάφη στην Αθήνα. Στην Αλεξάνδρεια προσπαθήσαμε να δώσουμε μια αίσθηση της ζωής και του χώρου στον οποίο κινήθηκε ο Ποιητής, μια αίσθηση μόνο από τη ζωή του. Έτσι, στην Αλεξάνδρεια είναι ο χώρος όπου έζησε ο Καβάφης και στην Αθήνα τα πράγματα με τα οποία έζησε», σημειώνει ο Πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση, Αντώνης Σ. Παπαδημητρίου.
Τα δωμάτια
Διαφορετική ονομασία φέρει κάθε δωμάτιο της Οικίας Καβάφη η οποία «ενδύεται» από κειμήλια, πιστά αντίγραφα τεκμηρίων, έργα από τη ζωή και το έργο του Αλεξανδρινού ποιητή, αλλά και σύγχρονα έργα τέχνης, που επιλέχτηκαν και με την αρωγή ακαδημαϊκών συμβούλων για την ανανεωμένη Οικία.
Ο επισκέπτης συναντά πρώτα το δωμάτιο «Ο παγκόσμιος ποιητής», με μεταφράσεις του έργου του από όλο τον κόσμο, σε χρονολογική σειρά των εκδόσεων ανά γλώσσα, από τη δεκαετία του 1950 έως και σήμερα. Ακολουθεί το δωμάτιο «Πάντα η Αλεξάνδρεια είναι», που αναδεικνύει με χάρτες και χρονολόγια τη σύνδεση του ποιητή με την πόλη της Αλεξάνδρειας, τον κατεξοχήν τόπο του καβαφικού έργου και βίου, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο εκτυλίσσονται η ζωή και η εργογραφία του ποιητή που συχνά επηρεάζονται από την ιστορία της Αιγύπτου, ενώ καταλήγει στο μπαλκόνι με θέα την Αλεξάνδρεια.
Λήψη από την Οικία Καβάφη στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου ©Ανδρέας Σιμόπουλος/ Στέγη Ιδρύματος Ωνάση
Ακολουθούν τα δωμάτια «Γενεαλογία και προσωπική ζωή», που περιλαμβάνει ημερολόγια, επιστολές, σημειώματα, αλλά και τεκμήρια που σχετίζονται με τη γενεαλογία της οικογένειάς του, και «Το σαλόνι, μια αναδημιουργία», το οποίο αναπαριστά το σαλόνι του όπως ήταν την εποχή που ζούσε στο σπίτι αυτό και υποδεχόταν φίλους και ανθρώπους του πνεύματος – στο δωμάτιο αξιοποιούνται έπιπλα από την πρώτη περίοδο επαναλειτουργίας του χώρου μετά από πρωτοβουλία του Κωστή Μοσκώφ.
Στη συνέχεια, ο επισκέπτης συναντά το δωμάτιο «Ο Καβάφης σήμερα», με έργα τέχνης αλλά και όλα τα βίντεο έργα από τη σειρά «Visual Cavafy», σε ανάθεση του Ιδρύματος Ωνάση και στο πλαίσιο του φεστιβάλ «Archive of Desire» στη Νέα Υόρκη, την άνοιξη του 2023, καθώς και το δωμάτιο «Καβαφικοί Διάλογοι», με την αλληλογραφία του Κ. Π. Καβάφη με συγγραφείς της εποχής, καθώς και αποκόμματα εφημερίδων για το έργο του.
Τα τελευταία δύο δωμάτια είναι αφιερωμένα στο «αρχείο Καβάφη» και την «οικία Καβάφη», με εκδόσεις ποιημάτων και σχετική βιβλιογραφία από τη συλλογή του αρχείου Καβάφη, αλλά και την ιστορία της ίδιας της οικίας, με στιγμιότυπα από την πορεία στον χρόνο του διαμερίσματος.
Λήψη από την Οικία Καβάφη στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου ©Ανδρέας Σιμόπουλος/ Στέγη Ιδρύματος Ωνάση
Τότε και τώρα
Ξεκινώντας με την απόκτηση του αρχείου Καβάφη το 2012, την ψηφιοποίηση και το άνοιγμά του σε κοινό και ερευνητές το 2019, την εγκαινίαση ενός νέου χώρου για το Αρχείο Καβάφη στη Φρυνίχου στην Πλάκα, το 2023, που στεγάζει το φυσικό αρχείο και τη βιβλιοθήκη του ποιητή, μια συλλογή προσωπικών του αντικειμένων αλλά και έργα τέχνης με αναφορές στον ίδιο, το Ίδρυμα Ωνάση ανέλαβε στις αρχές του 2022 την αποκατάσταση της Οικίας Καβάφη στην Αλεξάνδρεια, σε συνεργασία με το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού.
Η είσοδος του κτιρίου όπου στεγάζεται η Οικία Καβάφη στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου ©Ανδρέας Σιμόπουλος/ Στέγη Ιδρύματος Ωνάση
Στις 11 Μαΐου 2024, η Οικία Καβάφη άνοιξε ξανά τις πόρτες της στο κοινό, με σκοπό να καταστεί πόλος έλξης επισκεπτών από όλο τον κόσμο. Αρκετά χρόνια νωρίτερα, στις 16 Νοεμβρίου 1992, με πρωτοβουλία του ιστορικού και συγγραφέα Κωστή Μοσκώφ, μορφωτικού ακολούθου στην Ελληνική Πρεσβεία του Καΐρου, εγκαινιάστηκε στον χώρο το Μουσείο Καβάφη.
Δύο χρόνια αργότερα διαμορφώθηκε και η Αίθουσα Στρατή Τσίρκα στην οικία, με υλικά που δώρισε η Εταιρεία Φίλων Στρατή Τσίρκα, αφιερωμένη στον σημαντικό Αιγυπτιώτη πεζογράφο. Ο Τσίρκας είχε γνωρίσει σε νεαρή ηλικία τον Καβάφη, τον οποίο είχε επισκεφθεί στο διαμέρισμά του το καλοκαίρι του 1930. Πολλά χρόνια αργότερα δημοσίευσε δύο εμβληματικά έργα για τον ποιητή: «Ο Καβάφης και η εποχή του» (1958) και «Ο πολιτικός Καβάφης» (1971).
Το αρχείο
Ο Κ. Π. Καβάφης φρόντιζε να συγκεντρώνει και να αρχειοθετεί το έργο του συστηματικά, δημιουργώντας έτσι ένα μοναδικό λογοτεχνικό και προσωπικό αρχείο. Το αρχείο Καβάφη περιλαμβάνει χειρόγραφα καβαφικών ποιημάτων, έντυπες αυτοσχέδιες εκδόσεις, πεζά λογοτεχνικά κείμενα, άρθρα, μελέτες και σημειώσεις του ποιητή, πλούσια αλληλογραφία και φωτογραφίες.
Το αρχείο Καβάφη περιήλθε στη διαχείριση του Ιδρύματος Ωνάση στα τέλη του 2012. Εξασφαλίστηκε έτσι η παραμονή του στην Ελλάδα και αποφεύχθηκε ενδεχόμενος κατακερματισμός του.
Σε συνέχεια της ψηφιοποίησης και της πλήρους τεκμηρίωσής του, τον Μάρτιο του 2019 δημοσιεύεται η ψηφιακή συλλογή του Αρχείου Καβάφη, σε ελληνικά και αγγλικά, η οποία κατέστησε το αρχείο προσβάσιμο σε όλους. Τον Νοέμβριο του 2023 το Ίδρυμα Ωνάση δημιουργεί έναν μόνιμο χώρο για το Αρχείο Καβάφη, στην οδό Φρυνίχου 16β, στην Πλάκα, ανοιχτό σε κοινό και ερευνητές.
Το αρχείο Καβάφη επί της Φρυνίχου 16β, στην Πλάκα © Στέλιος Τζέτζιας/ Στέγη Ιδρύματος Ωνάση
Η οικία
Στιγμιότυπα της ιστορίας του διαμερίσματος όπου έζησε ο ποιητής από το 1907 έως το τέλος της ζωής του, όπως αυτή διαμορφώνεται από το 1933 έως σήμερα. Ο χώρος του διαμερίσματος αναδεικνύεται ο ίδιος σε έκθεμα που χρήζει διατήρησης και αποκατάστασης, μια πρωτοβουλία του Ιδρύματος Ωνάση, σε συνεργασία με το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού. Την άνοιξη του 2024, η αποκατεστημένη Οικία Καβάφη ανοίγει εκ νέου τις πόρτες της στο κοινό.
Λήψη από την Οικία Καβάφη στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου ©Ανδρέας Σιμόπουλος/ Στέγη Ιδρύματος Ωνάση
* Όλο το ταξίδι του αρχείου Καβάφη πραγματοποιείται με την αδιάλειπτη αρωγή της εννεαμελούς επιστημονικής επιτροπής του Αρχείου και συμβουλευτικών επιστημονικών επιτροπών για επιμέρους έργα.
Λήψη της Αλεξάνδρειας της Αιγύπτου από την Οικία Καβάφη ©Ανδρέας Σιμόπουλος/ Στέγη Ιδρύματος Ωνάση
Η Οικία Καβάφη εγκαινιάστηκε από την Πρόεδρο της Δημοκρατίας, Κατερίνα Σακελλαροπούλου, παρουσία της υπουργού Πολιτισμού, Λίνας Μενδώνη, του Γενικού Προξένου Αλεξανδρείας, Ιωάννη Πυργάκη, του Έλληνα Πρέσβη στο Κάιρο, Νικολάου Παπαγεωργίου, του Πρόεδρου του Ιδρύματος Ωνάση, Αντώνη Σ. Παπαδημητρίου, του Πρόεδρου του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού, Νίκου Α. Κούκη, της επιστημονικής επιτροπής του Αρχείου Καβάφη, του Διοικητικού Συμβουλίου του Ιδρύματος Ωνάση, αντιπροσωπείας μελών του Διοικητικού Συμβουλίου του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού, της Διευθύντριας Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση, Αφροδίτης Παναγιωτάκου, της Διευθύντριας Παιδείας του Ιδρύματος Ωνάση, Έφης Τσιότσιου, και της εκπροσώπου του Αρχείου Καβάφη, Μαριάννας Χριστοφή.
Οικία Καβάφη, Οδός Κ. Π. Καβάφη 4, Αλεξάνδρεια, Αίγυπτος. 2ος όροφος. Ημέρες και ώρες λειτουργίας: Τρίτη – Κυριακή, 10:00-17:00. Είσοδος ελεύθερη
