Από τα πιο πολύτιμα «εργαλεία» των καλλιτεχνών, τα χέρια, ποιούν όσα κάθε φορά κυοφορεί η ψυχή τους. Άλλοτε τα χέρια κινούνται με ταχύτητα όμοια ενός αρχαιολόγου που ανασκάπτει κάποιο πολύτιμο εύρημα, άλλοτε πιο γρήγορα, σχεδόν εξπρεσιονιστικά, για να βγει σαν χείμαρρος η ιδέα, να έρθει η λύτρωση. Και έπεται η υπογραφή στο καλλιτεχνικό δημιούργημα, ως μία τρόπον τινά κατοχύρωση της «πατρότητας» του έργου. Ξεχωρίζει εκείνη του Αϊβαλιώτη Φώτη Κόντογλου (1895-1965)· «διά χειρός Φώτη Κόντογλου» διαβάζουμε στις γωνίες των έργων του, διότι «ο Κόντογλου δεν προτάσσει τον εαυτό του όταν δημιουργεί έργα τέχνης» όπως επισήμανε ο καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης (Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών) Δημήτρης Παυλόπουλος, κατά τη συνέντευξη Τύπου που δόθηκε στις 20 Σεπτεμβρίου στο Μουσείο του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, για την έκθεση «Ο Φώτης Κόντογλου και η επιρροή του στους νεότερους».
Φώτης Κόντογλου (1895-1965), «Στρατής Δούκας» (1923). Ιδιωτική συλλογή. © Χριστόφορος Δουλγέρης
Η έκθεση (έως 12 Δεκεμβρίου) αποτελεί επετειακό αφιέρωμα για τον έναν αιώνα από την εθνική συμφορά του ξεριζωμού του Μικρασιατικού Ελληνισμού από τις μακραίωνες εστίες του, αναφέρεται στο έργο του Κόντογλου και τονίζει ότι η επιρροή του στους νεότερους αποτελεί μία πτυχή της εμβληματικής μορφής του. Μέσω δε, των έργων των μαθητών του και όσων επηρεάστηκαν από αυτόν, διατηρούνται αναλλοίωτες οι ιδέες και αξίες που ο ίδιος πρόταξε, καθώς και οι γλυκόπικρες μνήμες –εκείνες της ζωής πριν και μετά την προσφυγιά.
Αφυπνιστής της εθνικής συνείδησης, πρόσφυγας, ζωγράφος της λειτουργικής τέχνης της Ορθοδοξίας και λογοτέχνης της Γενιάς του ’30, ο Κόντογλου δούλευε με τους μαθητές του. Τα δικά τους χέρια ακολουθούσαν τις κινήσεις των δικών του χεριών, διαμόρφωναν γραφή μη ξεχνώντας ποιος τους καθοδήγησε. Και παρότι «ο χρόνος γλύπτης των ανθρώπων παράφορος» (Οδ. Ελύτης), ενδυναμώνει τη σιγουριά με την οποία κινείται το χέρι· οι μαθητές γίνονται και αυτοί δάσκαλοι, και τα χέρια διηγούνται όσα έχουν προηγηθεί καθώς και την Ιστορία του εκάστοτε παρόντος.
Εκτός από τους άμεσους, πρωτόκλητους μαθητές του Κόντογλου, που ήταν οι Γιάννης Τσαρούχης και Νίκος Εγγονόπουλος, στενή ήταν η σχέση που αναπτύχθηκε με τους Ράλλη Κοψίδη, Σπύρο Παπαλουκά, Σπύρο Βασιλείου, Στρατή Δούκα και Νίκο Βέλμο, ενώ υπήρξαν και αυτοί που ανήκουν στη χορεία των «κρυπτομαθητών» όπως οι Γιάννης Μόραλης, Διαμαντής Διαμαντόπουλος, Κλέαρχος Λουκόπουλος και Klaus Vrieslander, οι οποίοι διατηρούσαν επαφές χωρίς όμως να γίνουν ποτέ βοηθοί και συνεργάτες του.
Γιάννης Μόραλης (1916-2009), «Κεφαλή νέας» (1933). Ιδιωτική συλλογή. © Χριστόφορος Δουλγέρης
Αλλά και από τους εν ζωή καλλιτέχνες, πολλοί είναι αυτοί που εισέπνευσαν στην καλλιτεχνική και πνευματική αύρα ενός έργου που έμμεσα επηρέασε το έργο τους. «Πρόκειται για μια ομάδα νέων Ελλήνων καλλιτεχνών, που παρά τις επιμέρους διαφορές, κινείται στο πλαίσιο ενός νεοβυζαντινού μοντερνισμού, με έμμεσες αναφορές στο έργο του Κόντογλου. Ενίοτε με ποπ χαρακτηριστικά», όπως σημείωσε κατά τη συνέντευξη Τύπου ο ιστορικός τέχνης Γιώργος Μυλωνάς.
Ανάμεσα στις δημιουργίες των νέων αυτών καλλιτεχνών διακρίνουμε το έργο του Νίκου Μόσχου (γενν. 1979) που φιλοτεχνήθηκε ειδικά για την έκθεση και έχει αναφορές από την τοιχογραφία στην κατοικία του Κόντογλου. Όπως και ένα από τα έργα του χαράκτη Φώτη Βάρθη (γενν. 1983) που κοσμούν τις σελίδες του βιβλίου του «Η Ρομφαία της Αυγής» –ενός παραμυθιού με ήρωες τρία αδέρφια και μία ελαφίνα.
Άποψη της έκθεσης «Ο Φώτης Κόντογλου και η επιρροή του στους νεότερους». © Χριστόφορος Δουλγέρης
Τα έργα των δύο αυτών καλλιτεχνών παρουσιάζονται σε ένα από τα δύο σκέλη της έκθεσης, εκείνο που αφορά στην επιρροή που άσκησε ο Κόντογλου στο πεδίο των εικαστικών τεχνών και τα γράμματα του 20ου αιώνα στους νεότερους. Το άλλο σκέλος αφορά εκείνα του Φώτη Κόντογλου και των άμεσων επιρροών που άσκησε. Συνολικά, τα έργα διαρθρώνονται στις θεματικές «Οι πρώτοι μαθητές», «Μύθοι και ήρωες», «Προσωπογραφίες», «Τοπογραφίες», «Ο ξεριζωμός», «Ιστορήσεις ναών» και «Εικονογραφία».
* Την έκθεση επιμελήθηκε ο Γενικός Διευθυντής του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, Κυριάκος Κουτσομάλλης.
** Με έργα τους συμμετέχουν οι καλλιτέχνες Ιωάννης Βαμπούλης, Πέτρος Βαμπούλης, Σπύρος Βασιλείου, Φώτης Βάρθης, Νίκος Βέλμος, Κωνσταντίνος Γεωργακόπουλος, Γεώργιος Γλιάτας, Στέφανος Δασκαλάκης, Διαμαντής Διαμαντόπουλος, Νίκος Εγγονόπουλος, Μάρκος Καμπάνης, Ανδρέας Κοντέλλης, Φώτης Κόντογλου, Γεώργιος Κόρδης, Ράλλης Κοψίδης, Αλέκος Κυραρίνης, Αλέκος Λεβίδης, Κλέαρχος Λουκόπουλος, Νεκτάριος Μαμάης, Τάσος Μαντζαβίνος, Ιωάννης Μητράκας, Γιάννης Μόραλης, Νίκος Μόσχος, Εμμανουήλ Μπιτσάκης, Χρήστος Μποκόρος, Γιάννης Παπαδέλης, Σπύρος Παπαλουκάς, Κωνσταντίνος Παπαμιχαλόπουλος, Κώστας Παπανικολάου, Σπύρος Παπανικολάου, Γιώργος Ρόρρης, Εδουάρδος Σακαγιάν, Παύλος Σάμιος, π. Σταμάτης Σκλήρης, Σωτήρης Σόρογκας, Γιάννης Τσαρούχης, Στέλιος Φαϊτάκης, Φίκος, Νικόλαος Χούτος, Γιώργος Χοχλιδάκης και Klaus Vrieslander.
