Την εκτίμηση ότι το Ιράν έχει δεχθεί ένα σημαντικό πλήγμα μετά την εξουδετέρωση του επικεφαλής της Χεζμπολάχ αλλά και την ανησυχία του ότι η σύγκρουση Ισραήλ - Ιράν ωθεί ολοένα και περισσότερο τις Μεγάλες Δυνάμεις εγγύτερα στον πυρήνα της κρίσης στη Μ. Ανατολή, εκφράζει στο Liberal ο καθηγητής Θεωρίας των Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Σπύρος Λίτσας.
Ο διαπρεπής ακαδημαϊκός επισημαίνει ότι το Ισραήλ κατόρθωσε να αλλάξει σημαντικά τις ισορροπίες στη Μ. Ανατολή, διά των στρατηγικών πληγμάτων που έχει επιφέρει και με τον Μπενιαμίν Νετανιάχου να κατορθώνει τη θετική αναζωπύρωση των σχέσεών του με την ισραηλινή κοινωνία, στον απόηχο του τρομοκρατικού χτυπήματος της Χαμάς στις 7 Οκτωβρίου 2023.
Παράλληλα, ο Σπ. Λίτσας υπογραμμίζει ότι ο ρόλος των ΗΠΑ παραμένει καταλυτικός στη Μ. Ανατολή, ενώ αναφερόμενος στον Ταγίπ Ερντογάν, εκτιμά πως οι πρόσφατες παρεμβάσεις του έχουν ως σκοπό η Τουρκία να αναδειχθεί σε κομβικό παίκτη εντός του Σουνιτικού κόσμου.
Συνέντευξη στον Χρήστο Θ. Παναγόπουλο
- Κύριε Λίτσα, το τελευταίο εικοσιτετράωρο είχαμε μπαράζ πυραυλικών επιθέσεων του Ιράν εναντίον του Ισραήλ. Όλα δείχνουν πως βαίνουμε προς μια γενικευμένη κλιμάκωση του πολέμου στη Μέση Ανατολή. Ανησυχείτε για μια τέτοια προοπτική;
Πράγματι, τις τελευταίες ώρες είχαμε τη δεύτερη επίθεση με εκατοντάδες ιρανικές ρουκέτες του Ιράν προς το Ισραήλ. Οι δημοσιογραφικές πληροφορίες μιλούν για 180 πυραύλους σε σχέση με τους 110 που είχαν εκτοξευτεί ξανά τον Απρίλιο εναντίον των Ισραηλινών θέσεων. Είναι μια κίνηση κλιμάκωσης δίχως την παραμικρή αμφιβολία, αφού το Ισραήλ έχει ήδη σπεύσει να ενημερώσει τους πάντες ότι η απάντηση του θα είναι σκληρή.
Το ενδιαφέρον, όμως, στοιχείο είναι πως αν εξαιρέσει κάποιος τις ένοπλες σιιτικές οργανώσεις ο σουνιτικός Αραβικός κόσμος παρακολουθεί είτε από απόσταση, είτε παρεμβαίνει υπέρ του Ισραήλ (βλ. Ιορδανία). Η κλιμάκωση αυτή, όμως, μεταξύ Ισραήλ και Ιράν είναι πιθανόν να οδηγήσει στην αύξηση των τριβών σε περιφερειακό επίπεδο αλλά και την ποσοτική και ποιοτική αναβάθμιση των στρατηγικών πληγμάτων που η κάθε πλευρά μπορεί να επιφέρει στον αντίπαλο.
Επίσης, δεν πρέπει να ξεχνούμε, πως η Μέση Ανατολή αποτελεί ένα κομβικό στρατηγικό σημείο του διεθνούς συστήματος και πως οι Μεγάλες Δυνάμεις βρίσκονται στο σημείο αυτό σε διάφορα γεωγραφικά μήκη και πλάτη. Η αύξηση των τριβών μεταξύ Ισραήλ και Ιράν φέρει ολοένα και περισσότερο τις Μεγάλες Δυνάμεις εγγύτερα στον πυρήνα της κρίσης. Και αυτό, είναι άλλο ένα στοιχείο που δημιουργεί προβληματισμό.
- Τι περιλαμβάνει, κατά την άποψή σας, η επόμενη φάση των πολεμικών συγκρούσεων στη Μέση Ανατολή και τι θα συμβεί, εάν η Τεχεράνη αποφασίσει να απαντήσει με πιο σκληρό τρόπο, στον απόηχο της χερσαίας επίθεσης των Ισραηλινών στον Λίβανο;
Το Ισραήλ, όπως ήδη έχω αναφέρει, έχει προαναγγείλει μέσω του πρωθυπουργού του αλλά και των Ενόπλων Δυνάμεων του πως το χτύπημα εναντίον του Ιράν θα είναι μεγάλο σε κλίμακα και καίριο. Ο ίδιος ο Νετανιάχου μόλις πριν από λίγες ημέρες από το βήμα των Ηνωμένων Εθνών αναφέρθηκε στο πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν.
Από την άλλη, ο βραχίονας της σιιτικής ημισελήνου δεν θα μείνει άπραγος. Θεωρώ πολύ πιθανό οι επιθέσεις των Χούθι στην Ερυθρά θάλασσα εναντίον δυτικών στόχων θα αυξηθούν, ενώ ενδιαφέρον θα έχει να δούμε τις κινήσεις τόσο στη Συρία όσο και στο Ιράκ. Η κίνηση του Ισραήλ να εισέλθει στο Λίβανο έχει ως στόχο να δημιουργήσει έναν κλοιό προστασίας των βόρειων τμημάτων του κράτους και τη μεταφορά και τη μη διασπορά των χερσαίων επιχειρήσεων εντός του ισραηλινού εδάφους. Η στόχευση αυτή μπορεί να αποτύχει μόνο αν η Συρία ανοίξει ένα νέο μέτωπο από την πλευρά του Γκολάν, κάτι που το θεωρώ εξόχως δύσκολο στην παρούσα φάση εξαιτίας των σημαντικών εσωτερικών ζητημάτων που αντιμετωπίζει η Συρία. Ως προς το μέλλον, όμως, μια τέτοια προοπτική αποτελεί πάντα ένα πιθανό σενάριο, ιδίως αν η Ρωσία αποφασίσει να αυξήσει τις πιέσεις στη Μέση Ανατολή ώστε εκ τις πράγμασι να μειωθεί η υποστήριξη του δυτικού κόσμου προς την Ουκρανία.
- Έχει εκφραστεί η άποψη ότι η Τεχεράνη, αμέσως μετά την εξουδετέρωση του επικεφαλής της Χεζμπολάχ, Χασάν Νασράλα, έχει «ακρωτηριαστεί». Συμφωνείτε με τη θέση αυτή; Θα ήθελα το σχόλιό σας.
Όχι. Το Ιράν δεν έχει ακρωτηριαστεί εξαιτίας της εξουδετέρωσης Νασράλα αλλά και γενικότερα των κομβικών πληγμάτων που έχει δεχθεί η Χεζμπολάχ. Αλλά το σίγουρο είναι πως έχει δεχθεί σημαντικό πλήγμα στους μηχανισμούς απειλής και χρήσης βίας δι' αντιπροσώπων.
Η Χεζμπολάχ αποτελούσε την αιχμή του δόρατος του Ιράν στις αποσταθεροποιητικές του ενέργειες εναντίον του Ισραήλ αλλά και των υπολοίπων δυτικών στόχων στη Μέση Ανατολή και γι’ αυτό είμαι της άποψης πως θα δοθεί μεγάλη μέριμνα από την Τεχεράνη, ώστε να ενισχυθεί ξανά γρήγορα η Χεζμπολάχ.Το Ιράν, όμως, έχει να αντιμετωπίσει ουσιαστικότερα ζητήματα.
Αρχικώς, έχει πλέον ανοικτά απέναντι του ένα πολύ ισχυρό αντίπαλο όπως το Ισραήλ που δεν θα διστάσει να το πλήξει καίρια. Εδώ θα πρέπει να παρακολουθήσουμε κατά πόσο τα πλήγματα αυτά θα οδηγήσουν σε περαιτέρω αποσυσπείρωση της ήδη χαμηλής εθνικής ενότητας εντός του Ιράν, αφού μεγάλα τμήματα της κοινωνίας είναι ανοικτά απέναντι στα έργα, τις ημέρες, τη μεθοδολογία αλλά και τους ανθρώπους της Ισλαμικής Επανάστασης.
Από την άλλη, το ίδιο το βαθύ Ιρανικό κράτος βρίσκεται σε κατάσταση γενικευμένων μεταβολών αφού ο υπόγειος πόλεμος μεταξύ των «επιγόνων» του Αλί Χαμενεϊ και των διαφορετικών συστημάτων εξουσίας που οι διαφορετικές μεριές φέρουν μαζί τους ακουμπά πλέον πολύ υψηλά επίπεδα έντασης. Αυτή η εσωτερική όμως ρευστότητα που διαπερνά το Ιράν και τους μηχανισμούς αυτοπροστασίας του δημιουργεί και μια εξίσου σημαντική πρόκληση για το Ισραήλ. Αν τα πλήγματα που θα επιλέξει το Ισραήλ εναντίον του Ιράν θα έχουν μεγάλη ακτίνα και ένταση, τότε υφίσταται ως προοπτική να αναγκασθεί η Ιρανική κοινωνία να συσπειρωθεί γύρω από το καθεστώς ως επιλογή αυτοσυντήρησης και το ίδιο το βαθύ κράτος να παραμερίσει τις ένδο-ανταγωνστικές διαδρομές και να ενωθεί ως ύστατη ενέργεια αυτοπροστασίας.
Σε μια τέτοια περίπτωση το Ισραήλ θα έχει «επιτύχει» να λειτουργήσει ως ο παράγοντας συσπείρωσης του βαθιά αποσυσπειρωμένου Ιράν, ενεργοποιώντας το δόγμα του Metus Hostillis όπως αναφέρουμε συχνά στη Στρατηγική Θεωρία.
- Κατά την άποψή σας, πόσο άλλαξε ο Μπενιαμίν Νετανιάχου τις ισορροπίες τόσο στο εσωτερικό της χώρας του όσο και ευρύτερα στη Μ. Ανατολή μετά τη χερσαία επίθεση των IDF στον Λίβανο;
Ο Νετανιάχου επέτυχε να μεταβάλει τη ροή των δεδομένων τόσο εντός όσο και εκτός Ισραήλ. Τα χτυπήματα εναντίον της Χεζμπολάχ σίγουρα αύξησαν τη δημοφιλία του εντός του Ισραήλ. Μπορεί ένα τμήμα της ισραηλινής κοινωνίας να τον κατηγορεί ακόμη για την 7η Οκτωβρίου ή για το ότι δεν έχει καταφέρει να απελευθερώσει όλους τους ομήρους, αλλά οι κινήσει του εναντίον της Χεζμπολάχ τον επαναφέρουν στο προσκήνιο ως τον μαχητή και όχι τον τεχνοκράτη. Πάνω σε αυτό το στοιχείο, άλλωστε, ο ίδιος ο Νετανιάχου έχει χτίσει την πολιτική του καριέρα.
Επομένως, αναζωπυρώνει τις σχέσεις του με τον πυρήνα της κοινωνίας κάτι που λίγοι πολιτικοί είναι σε θέση να επιτύχουν στην καριέρα τους. Ταυτόχρονα δείχνει στους διεθνείς παράγοντες πως ακόμη και σήμερα η δημοφιλία του εντός του κράτους είναι σε υψηλά επίπεδα.
Τέλος, όταν αυξάνει η ένταση στο διεθνές σύστημα, αυτόν που θες στο πλευρό σου είναι κάποιος που γνωρίζει να διαχειρίζεται την ένταση και όχι αυτόν που νευρικά μασά τη γραβάτα του ή που έχει απωλέσει τη δυνατότητα επικοινωνίας με τις κοινωνικές πλειοψηφίες εντός του κράτους του.
- Η Ουάσινγκτον, διά στόματος Μπάιντεν, ξεκαθάρισε πως «στηρίζει την άμυνα του Ισραήλ». Πώς πιστεύετε ότι διαμορφώνεται ο ρόλος των ΗΠΑ στη νέα αυτή φάση των πολεμικών συγκρούσεων στη Μ. Ανατολή;
Στο βιβλίο μου «US Foreign Policy in the Eastern Mediterranean» που είχε κυκλοφορήσει το 2020 από τον Springer είχα υποστηρίξει πως μπορεί οι ΗΠΑ να επιθυμούν διακαώς να μειώνουν τις εντάσεις στην περιοχή της Μέσης Ανατολής αλλά σε καμία των περιπτώσεων δεν μπορούν, δεν επιθυμούν και δεν πρέπει να γυρίσουν τις πλάτες τους στην περιοχή.
Η κίνηση Μπαίντεν είναι ορθολογική αλλά και αναμενόμενη. Το Ισραήλ αποτελεί τον πολυτιμότερο σύμμαχο για τις ΗΠΑ στην περιοχή και η Ουάσιγκτον γνωρίζει πως στην περίπτωση που το Ισραήλ δεχθεί σοβαρό πλήγμα, τότε οι εξελίξεις θα είναι κατακλυσμιαίες εις βάρος των δυτικών θέσεων και συμφερόντων στο διεθνές σύστημα. Και αυτό είναι ένα καλό μάθημα για διαφόρους εγχώριους αναλυτές που «κηρύσσουν» πως οι ΗΠΑ είναι απασχολημένες με τις προεδρικές εκλογές και γι’ αυτό η Ελλάδα θα πρέπει να ανακαλύψει μόνη της τις διαδρομές συνεννόησης με την Τουρκία για να αποφευχθεί μια σοβαρή κρίση.
Απόψεις που απηχούν όχι μόνο τη μη κατανόηση του τρόπου που λειτουργούν οι ΗΠΑ ως ατμομηχανή της Δύσης, αλλά και της αδυναμίας τους να μεταφράσουν ορθά τα κελεύσματα της διπλωματίας που εκκινούν και σταματούν στη διασφάλιση του εθνικού συμφέροντος και όχι στην προώθηση ενός κατευναστικού savoir vivre με μηδενικά κέρδη για τις εθνικές θέσεις, πολιτικές ή οικονομικές.
- Με φόντο τις εξελίξεις στη Μ. Ανατολή, ο Ταγίπ Ερντογάν εμφανίζεται διαρκώς λάβρος κατά του Ισραήλ. Τι επιδιώκει η Τουρκία εν μέσω της κλιμακούμενης έντασης στην ευρύτερη περιοχή; Ποιος ο στόχος του Τούρκου προέδρου;
Ο στόχος είναι προφανής νομίζω. Η Τουρκία να αναδειχθεί σε κομβικό παίκτη εντός του Σουνιτικού κόσμου, ενώ παράλληλα να δείξει σε ΗΠΑ και Κίνα το πόσο σημαντικό ρόλο μπορεί να παίξει ως αρνητικός και όχι θετικός καταλύτης των εξελίξεων στην Μέση Ανατολή. Με άλλα λόγια, πως είναι καλύτερος για τις δύο Μεγάλες Δυνάμεις του διεθνούς συστήματος σήμερα να έχουν με το μέρος τους την Τουρκία και όχι απέναντι τους. Η στόχευση αυτή του Ερντογάν δημιουργεί θετικά αποτελέσματα υπέρ των τουρκικών θέσεων και στις δυο μεριές.
Το λάθος, όμως, του Ερντογάν είναι πως δεν έχει διαβάσει ορθά τον τρόπο που σκέφτεται και κινείται το Ισραήλ και δεν έχει αποτιμήσει ως πρέπει τις δυνατότητες του Ισραήλ σε διεθνές επίπεδο. Όσο κι αν διάφοροι κύκλοι εντός των δυο πόλων στο διεθνές σύστημα συνεχίζουν να μην αποτιμούν ως σημαντικό κίνδυνο για τη διεθνή ασφάλεια και ειρήνη το πυρηνικό πρόγραμμα της Τουρκίας, το Ισραήλ έχοντας κατανοήσει τη χομπεσιανή φύση του τουρκικού κράτους έχει μια άλλη προσέγγιση στο όλο παίγνιο.
Άλλωστε ο Τούρκος πρόεδρος ολοκληρώνει την πολιτική του πορεία. Η «μάχη των επιγόνων» του Ερντογανισμού ξεκινά, αν δεν έχει ήδη ξεκινήσει, όμως δεν είμαι σίγουρος πως η Αθήνα, ή το Foggy Bottom έχουν κατανοήσει τι ακριβώς σημαίνει αυτό για την Τουρκία αλλά και για την ευρύτερη περιοχή.
* Ο Σπύρος Λίτσας είναι Καθηγητής Θεωρίας των Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και Επισκέπτης Καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο της Grenoble. Οι δύο πρόσφατες μονογραφίες του «Διεθνείς Σχέσεις απο την Αρχή: Θεωρητικοί Αναστοχασμοί» από τις Εκδόσεις Πανεπιστημίου Μακεδονίας και το «Smart Instead of Small in International Relations Theory: The case of the United Arab Emirates» από τον Springer κυκλοφορούν σε Ελλάδα και εξωτερικό.
