Του Alberto Mingardi
Όταν θα κατακαθίσει η σκόνη, είμαι σίγουρος ότι ο Μίλαν Κούντερα θα αποκτήσει μια θέση ανάμεσα στους σημαντικότερους μυθιστοριογράφους του περασμένου αιώνα. Η πεζογραφία του ήταν μεγαλειώδης, οι ιστορίες του καλοχτισμένες, η ευαισθησία του μοναδική. Ο Κούντερα υπερασπίστηκε το μυθιστόρημα ως τον ακρογωνιαίο λίθο της ευρωπαϊκής κουλτούρας, αλλά συνειδητοποιούσε πλήρως έναν πειρασμό στον οποίο υποπίπτουν οι περισσότεροι διανοούμενοι: την τάση τους να παίρνουν μέρος, να χρησιμοποιούν τον πολιτισμό ως δούρειο ίππο για κάποια «άποψη», την προθυμία τους να εξυμνούν την πολιτική εξουσία, ακόμη και στις πιο απάνθρωπες στιγμές της.
Ο Κούντερα ισχυρίστηκε ότι το μυθιστόρημα είναι ένας τρόπος να αποδοθεί δικαιοσύνη στο παρόν, αφού ως άνθρωποι έχουμε δυσκολίες να ζούμε το παρόν: προσβλέπουμε στο μέλλον, νοσταλγούμε το παρελθόν, παίζουμε με τις αναμνήσεις μας. Αυτό σήμαινε ότι το μυθιστόρημα γι 'αυτόν ήταν ο βασικός χώρος της ελευθερίας: δεν πρέπει να εκφυλίζεται σε προπαγάνδα, οποιουδήποτε είδους, ούτε να αποτιμάται βάσει των απόψεων που μεταφέρει.
Αυτό μπορεί να εξηγεί ένα από τα χαρακτηριστικά του έργου του Κούντερα που μου φαίνεται ελκυστικότερο. Οι χαρακτήρες του μπορεί να είναι φιλήδονοι, ή τρελοί, ή αδύναμοι, ή ανόητα τολμηροί ή τρελοί. Μπορεί να λένε ψέματα, να προδίδουν, να δραπετεύουν. Ωστόσο, ο Κούντερα περιέγραφε όλες τις ατέλειές τους με επιείκεια, ένα αληθινό σημάδι του ότι εκτιμούσε την ανθρωπότητα όπως αυτή είναι. Δεν του άρεσαν οι ταμπέλες και επέμενε στο να μην του αποδώσουν καμία. Αλλά, υπό αυτή την έννοια, είχε μια ευαισθησία που νομίζω ότι θα έπρεπε να είναι ιδιαίτερα ελκυστική για τους κλασικούς φιλελεύθερους – ή τουλάχιστον είναι για μένα ως κλασικό φιλελεύθερο.
Διάβασα μερικά αφιερώματα στον Κούντερα που πέθανε στις 12 Ιουλίου σε ηλικία 94 ετών. Το καλύτερο είναι αυτό το πραγματικά εξαιρετικό κομμάτι του David Samuels για το Unherd.com. Παραθέτω ένα μικρό απόσπασμα:
«Ο Κούντερα ποτέ δεν ενδιαφέρθηκε και δεν ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την πολιτική. Αντίθετα, το έργο του ήταν μια παθιασμένη υπεράσπιση του δικαιώματος να επιδιώκει κανείς τις ατομικές του επιθυμίες και τους πόθους του ενάντια στους μανιακούς γραφειοκράτες της οποιασδήποτε απόχρωσης που επιθυμούν να κατακτήσουν την ατομική εμπειρία για λογαριασμό του κράτους. Για τους επικριτές του, τόσο στη Δεξιά όσο και στην Αριστερά, η στάση του Κούντερα ήταν οριακά ανήθικη, για να μην πούμε απελπιστικά αστική. Ενώ η Αριστερά προτιμούσε τον Τσε και η Δεξιά τον Σολζενίτσιν, ο Κούντερα επέμενε στο ανθρώπινο δικαίωμα να μένει κανείς στην ησυχία του.
Όσο αλλοτριωτική κι αν έβρισκαν οι ιδεολόγοι του Ψυχρού Πολέμου την αστικού τύπου αντιπολιτική του, υπήρχαν επίσης πολλοί συγγραφείς και κριτικοί που διαφώνησαν με τα χαρακτηριστικά της πεζογραφίας του. Η έντονη μουσικότητα των προτάσεών του θα μπορούσε να μοιάζει με τεχνούργημα μιας ρομαντικής στιγμής που είχε παρέλθει. Το παγκόσμιας κράσης ταλέντο του για αφορισμούς μπορεί ομοίως να φαινόταν παρωχημένο, ένα τέχνασμα που εντυπωσίαζε τους πρωτοετείς φοιτητές: «δεν υπάρχει τελειότητα, υπάρχει μόνο η ζωή» (Η αφόρητη ελαφρότητα του είναι). «Το να γελάς σημαίνει να ζεις βαθιά» (Το βιβλίο του γέλιου και της λήθης). Αντικειμενοποιούσε τις γυναίκες, με έναν τρόπο που απομακρυνόταν όλο και περισσότερο από τις κυρίαρχες αγγλοσαξονικές ευαισθησίες. Σίγουρα οι άνθρωποι είχαν καλύτερα πράγματα να κάνουν με τον χρόνο τους από το να βυθίζονται εξ αντανακλάσεως στους πόθους ενός ακόμη ηλικιωμένου άνδρα συγγραφέα.
Ο Κούντερα δεν είδε ποτέ τον εαυτό του ως πολιτικό άνθρωπο, ως ηθικολόγο, ως φιλελεύθερο, ως συντηρητικό, ή ως συγγραφέα κειμένων των οποίων η ύψιστη μοίρα ήταν να γίνουν σενάρια ταινιών. Ήταν, πολύ απλά, ένας μυθιστοριογράφος. Για αυτόν, το μυθιστόρημα ήταν η υψηλότερη μορφή αισθητικής προσπάθειας, ένα είδος αντι-γραφής που αντιπροσωπεύει την ευαισθησία του ατόμου και περιέχει «μια οπτική, μια σοφία, μια θέση - μια θέση που αποκλείει την ταύτιση με οποιαδήποτε πολιτική, οποιαδήποτε θρησκεία, οποιαδήποτε ιδεολογία, οποιοδήποτε ηθικό δόγμα, οποιαδήποτε ομάδα». Η πίστη που είχε στο μυθιστόρημα ως πυξίδα που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να διαπραγματευτεί τα μεγάλα ερωτήματα της ζωής μπορεί να φαίνεται απελπιστικά απαρχαιωμένη. Ωστόσο, αν δεν το πιστεύει κανείς αυτό, γιατί να μπει στον κόπο να συγγράψει;».
Διαβάστε ολόκληρο το κείμενο, αξίζει τον κόπο.
--
Ο Alberto Mingardi είναι Γενικός Διευθυντής της ιταλικής δεξαμενής σκέψης υπέρ της ελευθερίας των αγορών Istituto Bruno Leoni.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 16 Ιουνίου 2023 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Library of Economics and Freedom και τη συνεργασία του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών.
