Το περιοδικό Reason δημοσίευσε ένα άρθρο στο οποίο διατυπώνονται επιχειρήματα υπέρ της ύπαρξης ελεύθερης βούλησης. Δεν σκοπεύω να εξετάσω αυτό καθαυτό το θέμα, αλλά με ενοχλεί λίγο ο σιωπηρός ισχυρισμός ότι το επιχείρημα υπέρ του φιλελευθερισμού είναι ισχυρότερο σε έναν κόσμο που υπάρχει ελεύθερη βούληση απ’ ό,τι σε έναν ντετερμινιστικό κόσμο. Αν αυτό είναι το επιχείρημα των συντακτών του άρθρου, τότε κάνουν προφανώς λάθος. Το επιχείρημα υπέρ του φιλελευθερισμού δεν έχει καμία σχέση με την ύπαρξη ή μη ελεύθερης βούλησης. Να τι γράφουν στο Reason:
“Τι είναι η ελεύθερη βούληση; Μπορεί ένα ον του οποίου ο εγκέφαλος αποτελείται από φυσικά υλικά να κάνει πραγματικά μη προκαθορισμένες επιλογές;
Στο βιβλίο Free Agents: How Evolution Gave Us Free Will, ο νευροεπιστήμονας του Trinity College του Δουβλίνου Kevin J. Mitchell υποστηρίζει ότι η εξέλιξη έχει διαμορφώσει τα ζωντανά πλάσματα κατ’ αυτόν τον τρόπο ώστε να μπορούμε να αντιδράμε όταν ο φυσικός κόσμος μας επιτίθεται. Οι κινήσεις των μη ζωντανών πραγμάτων – του αέρα, των βράχων, των πλανητών, των αστεριών- διέπονται εξ ολοκλήρου από φυσικές δυνάμεις: μετακινούνται προς εκεί όπου σπρώχνονται. Η δική μας ικανότητα μας να αντιδρούμε, υποστηρίζει ο Μίτσελ, επιτρέπει σε ολοένα και πιο πολύπλοκα πλάσματα να λειτουργούν ως υποκείμενα δράσης που μπορούν να κάνουν πραγματικές επιλογές, και όχι «επιλογές» που προκαθορίζονται από τη ροή των ατόμων».
Λυπούμαστε, αλλά οι «επιλογές» που γίνονται από τη ροή των ατόμων στον εγκέφαλο των ανθρώπων είναι πραγματικές επιλογές, ανεξάρτητα από το αν οι άνθρωποι έχουν ελεύθερη βούληση ή όχι. Οι ντετερμινιστές δεν υποστηρίζουν ότι οι άνθρωποι δεν κάνουν πραγματικές επιλογές - υποστηρίζουν ότι το αποτέλεσμα αυτών των επιλογών καθορίζεται από ένα μείγμα χημείας του εγκεφάλου και εξωτερικών ερεθισμάτων. Οι φιλελεύθεροι ντετερμινιστές ευνοούν μια ελεύθερη κοινωνία επειδή πιστεύουν ότι θα γίνονται καλύτερες επιλογές εάν οι κυβερνήσεις δεν επιβάλουν ρυθμίσεις που εμποδίζουν τους ανθρώπους να κάνουν επιλογές που το μείγμα της χημείας του εγκεφάλου τους και των εξωτερικών τους ερεθισμάτων αντιλαμβάνονται ότι είναι προς το συμφέρον τους. Ο όρος ελευθερία με την έννοια της ελεύθερης βούλησης διαφέρει πάρα πολύ από την ελευθερία με την πολιτική έννοια.
Το Reason συνεχίζει:
“Πώς μπορεί αυτό να συμβαίνει; Σε τελική ανάλυση, όπως ακριβώς ο αέρας και οι βράχοι, έτσι και τα βακτήρια και οι καρχαρίες και οι μυρμηγκοφάγοι και οι άνθρωποι είναι φτιαγμένοι από φυσική ύλη. Ο ντετερμινισμός υποστηρίζει ότι, σύμφωνα με τους αιτιακούς νόμους της φύσης, το ξεδίπλωμα του σύμπαντος είναι αναπόφευκτο και αδιακλάδωτο - συνεπώς μπορεί να έχει μόνο ένα παρελθόν και ένα μέλλον. Τα ανθρώπινα όντα δεν ξεφεύγουν από τους νόμους της φύσης, επομένως όλες οι «επιλογές» μας έχουν προκαθοριστεί από την αρχή του σύμπαντος.
Αυτή η άποψη θέτει ένα ηθικό πρόβλημα: Πώς μπορούν οι άνθρωποι να θεωρούνται υπόλογοι για τις πράξεις τους εάν δεν έχουν άλλη επιλογή από το να συμπεριφέρονται όπως συμπεριφέρθηκαν;».
Αυτό το συμπέρασμα όμως δεν προκύπτει από τις προκείμενες. Θεωρούμε τους ανθρώπους υπεύθυνους, επειδή αυτό παρέχει ένα εξωτερικό ερέθισμα που ωθεί τις αποφάσεις τους σε μια πιο κοινωνικά βέλτιστη κατεύθυνση. Έτσι, απειλούμε τους πιθανούς ληστές τραπεζών με μακροχρόνιες ποινές φυλάκισης, προκειμένου να αποτρέψουμε τους ανθρώπους από το να ληστεύουν τράπεζες. Αυτοί οι αποτρεπτικοί παράγοντες μειώνουν την πιθανότητα κάποιος να ληστέψει μια τράπεζα, ανεξάρτητα από το αν ισχύει η ελεύθερη βούληση ή η ντετερμινιστική θέση. Ακόμα κι αν ο ντετερμινισμός αποδεικνυόταν αληθινός, δεν θα νομιμοποιούσαμε τη δολοφονία υπό τη λανθασμένη υπόθεση ότι οι δολοφόνοι δεν θα έπρεπε να λογοδοτήσουν.
Είναι επικίνδυνο να συνδέει κανείς την ιδεολογία του με επιστημονικά μοντέλα που μπορεί να απαξιωθούν. Ορισμένοι προοδευτικοί αρνούνται ότι υπάρχουν εγγενείς διαφορές στο IQ. Οι σοφότεροι προοδευτικοί υποστηρίζουν ότι η ιδεολογία τους έχει νόημα ακόμα κι αν υπάρχουν εγγενείς διαφορές IQ. Τα παλιά χρόνια, ορισμένοι χριστιανοί αρνούνταν ότι η Γη γύριζε γύρω από τον ήλιο. Όταν αυτή η άποψη απαξιώθηκε, αυτό ώθησε ορισμένους επιστήμονες προς τον αθεϊσμό. Δεν θα ήθελα να δω φιλελεύθερους να συνδέουν την ιδεολογία τους με την υπόθεση της ελεύθερης βούλησης. Εάν ο ντετερμινισμός αποδεικνυόταν αργότερα ότι ισχύει, αυτό θα οδηγούσε (άδικα) σε μια δυσφήμιση του φιλελευθερισμού.
Κατά την άποψή μου, μια ελεύθερη κοινωνία είναι η καλύτερη ανεξάρτητα από το αν οι αποφάσεις λαμβάνονται από άτομα με ελεύθερη βούληση ή από εγκεφάλους σε ροή που ανταποκρίνονται σε εξωτερικά ερεθίσματα.
--
*Ο Scott Sumner είναι οικονομολόγος, διευθυντής του προγράμματος νομισματικής πολιτικής στο Mercatus Center at George Mason University, ερευνητής στο Independent Institute και καθηγητής στο Bentley University στο Waltham της Μασαχουσέτης.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 14 Νοεμβρίου 2023 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια της Library of Economics and Liberty και τη συνεργασία του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών.
