Του Philip Booth*
Πριν διαβάσετε αυτό το άρθρο, θέλω να σας ζητήσω να απαντήσετε στο εξής ερώτημα: Τα τελευταία τριάντα χρόνια, η φτώχεια και η ανισότητα στον κόσμο έχουν αυξηθεί, έχουν μειωθεί ή παρέμειναν περίπου σταθερές;
Θέτω αυτά τα ερωτήματα στο πλαίσιο ενός τεράστιου εύρους βιβλίων που δημοσιεύθηκαν τα τελευταία χρόνια με θέμα την ανισότητα, με διασημότερο αυτό του Thomas Piketty. Ακόμα, η φτώχεια και η ανισότητα είναι τα τελευταία χρόνια σημαντικά χαρακτηριστικά των εθνικών εκλογών καθώς και πολλών εγκυκλίων του Πάπα.
Ποιες είναι λοιπόν οι απαντήσεις; Ως προς τη φτώχεια, τα τελευταία τριάντα χρόνια το ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού που ζει υπό συνθήκες απόλυτης φτώχεια έχει μειωθεί κατά περισσότερο από 50% - μάλιστα υποδιπλασιάστηκε μόλις τα τελευταία είκοσι χρόνια. Κι όμως, μόλις περίπου 8% των Αμερικανών πιστεύουν ότι η φτώχεια μειώνεται. Μόνο ένα άτομο στα εκατό εκτιμά σωστά την έκταση της μείωσης της παγκόσμιας φτώχειας.
Και δεν είναι μόνο το ότι η φτώχεια μειώνεται. Η έκταση και η ταχύτητα της μείωσης αυτής δεν έχει προηγούμενο στην ανθρώπινη ιστορία. Ακόμη, η παιδική θνησιμότητα, ο αναλφαβητισμός και η μόλυνση της πλούσιες χώρες έχουν μειωθεί δραματικά. Μεταξύ του 1990 και του 2015, το παγκόσμιο ποσοστό των παιδιών κάτω των πέντε ετών που υποσιτίζονται μειώθηκε από το 25% στο 14%. Και ο μέσος αριθμός των επιπλέον θερμίδων που χρειάζονται οι άνθρωποι στις περιοχές με υποσιτισμό να λάβουν για να σιτίζονται κανονικά έπεσε από τις 170 ημερησίως στις 88 το 2016. Υπάρχουν πολύ λιγότεροι άνθρωποι που ζουν σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας και όσοι ακόμη υποσιτίζονται, ο υποσιτισμός τους είναι σημαντικά λιγότερο δριμύς (για περισσότερες πληροφορίες, δείτε το βιβλίο του Johan Norberg Progress).
Πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι σημειώθηκε μεν μια μείωση της φτώχειας, αλλά αυτή συνοδεύτηκε από μια αύξηση της παγκόσμιας ανισότητας (και είναι διατεθειμένοι να δεχθούν τη δεύτερη προκειμένου να έχουμε τα οφέλη της πρώτης). Στην πραγματικότητα, έχει μειωθεί και η ανισότητα σύμφωνα με τους περισσότερους καθιερωμένους δείκτες. Αυτή η τάση πιθανότατα θα συνεχιστεί τουλάχιστον μέχρι το 2035 καθώς οι φτωχοί θα πλησιάζουν τους πλουσίους. Οι πλούσιοι δεν γίνονται πλουσιότεροι με πολύ γρήγορους ρυθμούς, όμως οι φτωχοί πλουτίζουν γρήγορα.
Είναι αλήθεια ότι στις περισσότερες αναπτυγμένες χώρες η ανισότητα έχει αυξηθεί (αν και αυτό δεν ισχύει στο Ηνωμένο Βασίλειο, όπου η ανισότητα έχει πέσει στα χαμηλότερα επίπεδα από τα μέσα της δεκαετίας του 1980). Το πραγματικά σημαντικό στοιχείο όμως είναι ότι μεταξύ των χωρών η ανισότητα έχει μειωθεί δραματικά
Κι αυτό εγείρει το ερώτημα: γιατί υποεκτιμάμε την επιτυχία; Γιατί αποδεχόμαστε τις ψευδείς ειδήσεις ως προς τα ζητήματα αυτά; Υπάρχουν διάφορες πολιτισμικές και ψυχολογικές εξηγήσεις για την επιμονή αυτής της απαισιοδοξίας. Ψυχολογικά, οι άνθρωποι έχουν την τάση να εξιδανικεύουν το παρελθόν και να ανακαλούν στη μνήμη τους τα δραματικά και τα ασυνήθιστα γεγονότα πολύ πιο εύκολα από τις σταθερές μακροπρόθεσμες τάσεις.
Ο φιλόσοφος Steven Pinker υποστηρίζει ότι η τάση να υποεκτιμάμε την επιτυχία σχετίζεται τουλάχιστον εν μέρει με την “ψυχολογία της ηθικοποίησης”, όπου οι ακαδημαϊκοί ανταγωνίζονται μεταξύ τους για τη θέση της ηθικής αυθεντίας. Οι επικριτές της σημερινής κατάστασης που υποστηρίζουν ότι τα πράγματα θα έπρεπε να είναι πολύ καλύτερα θεωρούνται ηθικώς ευαίσθητοι, ενώ όσοι λένε ότι τα πράγματα δεν είναι και τόσο άσχημα θεωρούνται απαθείς.
Αυτό ισχύει ιδιαίτερα στον Χριστιανισμό. Η αρετή της σύνεσης ζητά να σκεφτόμαστε προσεκτικά πριν πάρουμε μια θέση. Θα πρέπει να λέμε πράγματα που θα έχουν ως αποτέλεσμα ο κόσμος μας να γίνει καλύτερος, και όχι πράγματα που θα μας παρουσιάσουν στα μάτια των άλλων ως καλύτερους ανθρώπους. Η κακή οικονομική πολιτική οδηγεί στην εξαθλίωση. Αν οι Χριστιανοί ενθαρρύνουν την εφαρμογή κακής οικονομικής πολιτικής θέλοντας να παρουσιαστούν ως ενάρετοι, έχουν ευθύνη για την ανθρώπινη φτώχεια. Έχουν την ευθύνη να συμβάλλουμε σ' αυτόν τον διάλογο με ακριβή ανάλυση.
Σε ό,τι αφορά τον προσδιορισμό της καλής πολιτικής, η πιο προφανής εξήγηση της μείωσης της φτώχειας και της ανισότητας είναι η παγκοσμιοποίηση, η οποία έχει αυξήσει τα εισοδήματα των μέχρι πρότινος πολύ φτωχών ανθρώπων που ζουν σε πρώην προστατευτικά και απομονωτικά κράτη. Αυτοί οι άνθρωποι μπορούν σήμερα να αγοράζουν προϊόντα σε χαμηλότερες τιμές και να πωλούν προϊόντα στα οποία έχουν συγκριτικό πλεονέκτημα στις παγκόσμιες αγορές.
Πού αυξήθηκε η ανισότητα;
Ένα αποτέλεσμα αυτών των διαδικασιών είναι ότι η ανισότητα εντός κάποιων προηγουμένως φτωχών χωρών έχει αυξηθεί. Αυτό δεν πρέπει να μας προξενεί έκπληξη. Αν μια χώρα έχει έναν πληθυσμό ο οποίος, για παράδειγμα, κατά το 75% αντιμετωπίζει τον κίνδυνο της λιμοκτονίας, έχει μια ισότητα στην εξαθλίωση. Κάθε φιλελευθεροποίηση της χώρας αυτής που οδηγεί σε περισσότερες επιχειρηματικές ευκαιρίες, σε περισσότερο εμπόριο και πιο ελεύθερες αγορές θα έχει ως αποτέλεσμα κάποιοι να κερδίζουν πιο γρήγορα από τους υπολοίπους - ακόμη και αν κερδίζουν οι πάντες. Έτσι, όταν η Κίνα έγινε πιο ελεύθερη, η ανισότητα αυξήθηκε ραγδαία καθώς οι άνθρωποι ξέφευγαν από τον κίνδυνο της λιμοκτονίας με διαφορετικούς ρυθμούς. Από το 2008 και μετά όμως, η ανισότητα στην Κίνα σταμάτησε να αυξάνεται. Παρά τις απόψεις που συχνά εκφράζονται από τους φορείς ανθρωπιστικής βοήθειας, η ανισότητα δεν θα πρέπει να θεωρείται πρόβλημα. Είναι η φυσική συνέπεια του να μην βρίσκονται όλοι οι άνθρωποι σε ένα επίπεδο αμφίβολης διαβίωσης και εξαθλίωσης.
Ένα άλλο φαινόμενο είναι η άνοδος του ανώτερου 1%. Πιστεύω ότι αυτό το φαινόμενο θεωρείται γενικώς μια αναπόφευκτη συνέπεια της παγκοσμιοποίησης, και εμφανίζεται καθώς άνθρωποι με συγκεκριμένα ταλέντα μπορούν να αυξήσουν δραματικά τα κέρδη τους όταν αξιοποιούν αυτά τα ταλέντα τους στην παγκόσμια αγορά.
Ίσως είναι ευκολότερο να απεικονίσουμε αυτό το φαινόμενο χρησιμοποιώντας το παράδειγμα ενός διάσημου επαγγελματία παίκτη του γκολφ. Πριν από εξήντα χρόνια, ένας σπουδαίος γκόλφερ θα μπορούσε να κερδίσει εισόδημα πετυχαίνοντας μια τοπική χορηγία, κερδίζοντας ίσως βραβεία που θεσπίζουν οι διοργανωτές των αγώνων από το ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Σήμερα, ένας γκόλφερ μπορεί να πουλήσει τα ταλέντα του σε ολόκληρο τον κόσμο. Οι τηλεοπτικές εταιρίες αγοράζουν δικαιώματα και τα πωλούν έτσι ώστε σχεδόν οποιοσδήποτε στον κόσμο να μπορεί να απολαύσει ένα μεγάλο τουρνουά γκολφ. Αυτό εξυπηρετεί ιδιαίτερα εκείνους που θέλουν να δουν αγώνες γκολφ σε χώρες που δεν μπορούσαν να το κάνουν στο παρελθόν. Επίσης σημαίνει ότι, ακόμη και αν ο γκόλφερ εισπράττει μόνο ένα ελάχιστο μέρος αυτής της προστιθέμενης αξίας, μπορεί να γίνει απίστευτα πλούσιος.
Το ίδιο συμβαίνει και με επιχειρηματίες όπως ο Bill Gates. Η Microsoft μπορεί να πουλά τα προϊόντα της παντού στον κόσμο. Όλοι ωφελούμαστε απ' αυτήν. Ακόμη και αν ο Bill Gates εισπράττει ένα ελάχιστο μόνο μέρος αυτής της προστιθέμενης αξίας που δημιουργείται πουλώντας σε μια μεγαλύτερη αγορά, μπορεί να γίνει πολύ πλούσιος. Δεν μπορούν να το κάνουν όλοι αυτό. Αλλά κάποιοι άνθρωποι πουλάνε τα προϊόντα τους σε κάθε γωνιά του κόσμου. Όσο μεγαλύτερη είναι η αγορά, τόσο μεγαλύτερα είναι τα κέρδη και η συσσώρευση του πλούτου.
Τα υψηλά εισοδήματα δεν βλάπτουν τους φτωχούς
Προσωπικά, ως Χριστιανός, δεν βλέπω ότι η δυνατότητα κάποιων ανθρώπων να κερδίζουν πολύ μεγαλύτερα εισοδήματα μέσω των ανοιχτών αγορών είναι πρόβλημα για τους υπόλοιπους - θεωρώ ότι είναι πρόβλημα για εκείνους που έχουν τη βαριά ευθύνη να διαχειριστούν μεγάλα ποσά πλούτου.
Οι Χριστιανοί θα πρέπει να εστιάσουμε την δημόσια πολιτική όχι στη μείωση της ανισότητας, αλλά στο να διασφαλίσουμε ότι θα αφαιρεθούν τα εμπόδια στη βελτίωση της κατάστασης των φτωχών. Αυτό μπορεί να έχει ως παράπλευρη συνέπεια τη μείωση της ανισότητας, αλλά μπορεί και όχι. Αν θέλουμε να πλήξουμε τους πλουσίους απλώς και μόνο για μειώσουμε την ανισότητα - χωρίς να βελτιώνουμε την κατάσταση κανενός - τότε υποκύπτουμε στον πειρασμό του φθόνου.
Ο φθόνος είναι επικίνδυνο θεμέλιο δημόσιας πολιτικής. Η μείωση της ανισότητας δεν είναι κάτι δύσκολο. Αναλογιστείτε τι συνέβη στην Ιρλανδία μετά την χρηματοπιστωτική κρίση. Η ανεργία τριπλασιάστηκε φτάνοντας το 14%. Σημειώθηκαν δραματικές μειώσεις μισθών στον ιδιωτικό και τον δημόσιο τομέα. Η φτώχεια αυξήθηκε ραγδαία. Το 2009 σχεδόν το ένα τέταρτο του πληθυσμού χρωστούσε χρήματα στις υπηρεσίες δημόσιας ωφέλειας ή αλλού. Όλα αυτά συνέβαιναν και παρ' όλα αυτά η ανισότητα μειώθηκε, καθώς οι υψηλοί μισθοί μειώθηκαν δραματικά.
Το γεγονός όμως ότι δεν θα πρέπει να ανησυχούμε για την ανισότητα ως θέμα αρχής, δεν σημαίνει ότι δεν θα πρέπει να μας απασχολεί έντονα η κατάσταση των φτωχών. Κι αυτό αφορά τόσο τη διεθνή όσο και την εσωτερική πολιτική.
Και, σε ό,τι αφορά την παγκοσμιοποίηση, τα δεδομένα είναι ξεκάθαρα. Παγκοσμίως, η παγκοσμιοποίηση έβγαλε δισεκατομμύρια ανθρώπους από την ακραία φτώχεια. Το αποτέλεσμά της ως προς την ανισότητα είναι ανάμικτο. Στις πιο σημαντικές τις όμως εκφάνσεις, η ανισότητα μειώθηκε καθώς οι φτωχότεροι του πλανήτη προσεγγίζουν τους υπολοίπους. Αυτό είναι ένα αποτέλεσμα που θα πρέπει να μας ευχαριστεί και να μας ενθαρρύνει ως Χριστιανούς να υποστηρίζουμε την παγκοσμιοποίηση.
--
Ο Philip Booth είναι καθηγητής χρηματοπιστωτικών, δημόσιας πολιτικής και ηθικής στο St Mary's Univesity, Twickenham και μέλος του επιστημονικού συμβουλίου του Institute of Economic Affairs.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 23 Αυγούστου 2017 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Institute of Economic Affairs και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ “Μάρκος Δραγούμης”.
