Του Steven Horwitz
Κάποτε, ο Αυστριακός οικονομολόγος Ludwig Lachmann μπήκε στην αίθουσα συμποσίου του New York University, στον πίνακα του οποίου ήταν γραμμένο το εξής απόφθεγμα: “Σε ό,τι αφορά το μέλλον, μια μόνο λέξη αρκεί: Πότε δεν ξέρεις. - Γιόγκι Μπέρα”.
Καθώς ο Λάχμαν είχε οικοδομήσει μεγάλο μέρος του έργου του στην οικονομική επιστήμη πάνω στην αδυναμία γνώσης του μέλλοντος, παρατήρησε αυτό το απόσπασμα. Έχοντας όμως ζήσει στη Νότια Αφρική για δεκαετίες και μη γνωρίζοντας το πνεύμα και τη σοφία του πρώην παίκτη των New York Yankees, σκέφτηκε λίγο την επιγραμματική φράση του πίνακα, γύρισε προς τους παρευρισκομένους και με τη βαριά του προφορά, είπε “Φοβάμαι πως δεν είμαι εξοικειωμένος με το έργο του καθηγητή Μπέρα”.
Είναι όντως δύσκολο να προβλέψει κανείς το μέλλον, όμως πολλοί κερδίζουν πολλά χρήματα προσπαθώντας να το κάνουν. Από τους αυτόκλητους “μελλοντολόγους” που ελπίζουν ότι θα πουλήσουν βιβλία και DVD με τις προβλέψεις τους για τις επόμενες δεκαετίες, μέχρι τα οράματα των καρτούν για το ιπτάμενο αυτοκίνητο, τα γεύματα με τη μορφή χαπιού, την ημέρα εργασίας των τριών ωρών του 21ου αιώνα που ήταν τόσο δημοφιλή κατά τη δεκαετία του 1950, αλλά και μέχρι κάποιους από τους καλύτερους συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας των τελευταίων εκατό χρόνων - το να προσπαθεί κανείς να φανταστεί και να περιγράψει τι επιφυλάσσει το σύμπαν δίνει δουλειά σε πολλούς ανθρώπους και κάνει κάποιους απ' αυτούς πλούσιους. Πόσο καλές είναι όμως οι προβλέψεις; Και τι είναι αυτό που κάνει την πρόβλεψη του μέλλοντος τόσο δύσκολη;
Προφανώς αν προσπαθήσουμε να προβλέψουμε τις συγκεκριμένες δράσεις συγκεκριμένων ατόμων, ή την τιμή της μετοχής της Apple πέντε χρόνια μετά, οι δυσκολίες είναι σαφείς. Αυτό που με ενδιαφέρει περισσότερο είναι οι μεγαλύτερες και ευρύτερες προβλέψεις. Υπάρχει κάποιο μοτίβο στον τρόπο που οι άνθρωποι σφάλουν στις προβλέψεις τους για το πώς η τεχνολογία θα εξελιχθεί και θα χρησιμοποιηθεί; Αν όντως υπάρχει ένα τέτοιο μοτίβο, τότε πώς εξηγείται η ύπαρξή του και πώς οι “μελλοντολόγοι” μπορούν να διδαχθούν από αυτή την εξήγηση; Νομίζω ότι η απάντηση στο πρώτο ερώτημα είναι θετική, και παρακάτω προσπαθώ να απαντήσω τη δεύτερη ομάδα ερωτήσεων.
Σ' αυτή την κατεύθυνση, θα πρέπει να αναγνωρίσουμε ένα σημαντικό σημείο για την τεχνολογία, την κοινωνική εξέλιξη και την οικονομική ανάπτυξη. Είναι σύνηθες οι άνθρωποι να αποδίδουν την εντυπωσιακή οικονομική ανάπτυξη του δυτικού κόσμου κατά τα τελευταία 200 χρόνια στην τεχνολογία. Όντως, η τεχνολογία συμβάλλει σημαντικά στην ανάπτυξη, μολονότι είναι επίσης αλήθεια ότι η οικονομική ανάπτυξη συμβάλλει με τη σειρά της στη δημιουργία νέων τεχνολογιών δημιουργώντας κεφάλαιο για τη χρηματοδότηση της έρευνας. Η τεχνολογία όμως δεν δημιουργεί πλούτο από μόνη της, όπως καταδεικνύουν δεκαετίες μεταφοράς τεχνολογίας στον τρίτο κόσμο. Προκειμένου η τεχνολογία να οδηγήσει στον πλούτο, χρειάζονται οι κατάλληλοι θεσμοί. Το ονομάζω αυτό «προσέγγιση των Τριών Ι»: Καινοτομία (Innovation) = Επινόηση (Invention) + (καλοί) Θεσμοί (Institutions). Πιο συγκεκριμένα, η αγορά πρέπει να είναι αρκετά ελεύθερη ώστε η τεχνολογία να μπορεί να μετατραπεί από μια απλή επινόηση σε καινοτομία. Η αύξηση του πλούτου προϋποθέτει καινοτομία, και η καινοτομία συμβαίνει όταν οι επινοήσεις συναντούν την αγορά.
Οι Nathan Rosenberg and L. E. Birdzell στο εξαιρετικό τους βιβλίο How the West Grew Rich (Πώς πλούτισε η Δύση) παρουσιάζουν πολλά ιστορικά παραδείγματα προς αυτή την κατεύθυνση. Αναλογιστείτε πόσοι πολλοί αρχαίοι πολιτισμοί ανέπτυξαν καλύτερη τεχνολογία από την Δύση κατά την ίδια περίοδο. Για αιώνες, οι Κινέζοι βρίσκονταν σε θέση αιχμής ως προς τις επινοήσεις και η Δυτική Ευρώπη καθυστερουσε. Γιατί όμως δεν μπόρεσαν οι Κινέζοι να μετατρέψουν αυτή την επινόηση σε αύξηση του πλούτου και στην βιομηχανική επανάσταση που είδαμε στη συνέχεια στη Δύση; Μια απάντηση είναι ότι οι Κινέζοι δεν διέθεταν τους αποκεντρωμένους πολιτικούς θεσμούς της Δύσης, οι οποίοι ήταν κομβικοί για τις χώρες που διενεργούσαν εμπόριο που παρήγαγε πλούτο, το οποίο με τη σειρά του είχε ως προϋπόθεση την προστασία των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων και την επιβολή των συμβάσεων. Η Δύση πλούτισε γιατί είχε τους θεσμούς που της επέτρεπαν να μεταμορφώνει τις επινοήσεις σε καινοτομία.
Αυτό είναι το κομμάτι του παζλ που τόσο συχνά παραβλέπεται όταν οι άνθρωποι διατυπώνουν υποθέσεις για το μέλλον, και ιδίως το μέλλον της τεχνολογίας. Αγνοώντας το πώς η τεχνολογία πρέπει να εμπλέκεται στις αγορές για να δημιουργεί ολοένα και υψηλότερα επίπεδα διαβίωσης, οι μελλοντολόγοι συνήθως εστιάζουν υπερβολικά στις μεγάλες σημαντικές τεχνολογίες και φαντάζονται ότι θα αξιοποιηθούν πρωτίστως για τους πλέον ευγενείς σκοπούς. Αποδεικνύεται ότι αυτό που φαίνεται πραγματικά να ενισχύει το επίπεδο διαβίωσης και την ποιότητα ζωής για πολλούς ανθρώπους είναι πολύ πιο πεζά και εμπορικά πράγματα από όσα φαντάζονται πολλοί που κερδίζουν τα προς το ζην προβλέποντας το μέλλον.
Επαναστατική πεζότητα
Αναλογιστείτε δύο παραδείγματα κοινά στα οράματα των μέσων του 20ου αιώνα για τον 21ο: τα ιπτάμενα αυτοκίνητα και τα γεύματα σε χάπια. Το ιπτάμενο αυτοκίνητο βεβαίως ήταν το αποκορύφωμα του ρομαντικού οράματος για το τεχνολογικό μέλλον. Η υπόθεση ήταν ότι η εξελίξεις στον τομέα των πτήσεων θα συνδέονταν με την προφανή κεντρική θέση του αυτοκινήτου στην τότε αναδυόμενη προσανατολισμένη προς τα προάστια μαζική κουλτούρα για να μας προσφέρουν το απόλυτο μέσο προσωπικής μεταφοράς. Αυτό που παρέβλεψαν οι μελλοντολόγοι είναι πως η τεχνολογία από μόνη της δεν επαρκεί. Οι επινοήσεις πρέπει να είναι επικερδείς προκειμένου να αποτελούν πραγματικές καινοτομίες. Απ' ό,τι φάνηκε, το ιπτάμενο αυτοκίνητο ήταν και παραμένει απλώς υπερβολικά ακριβό στην παραγωγή του ώστε να αξίζει τον κόπο για την τεράστια πλειονότητα των Αμερικανών. Ακόμη, απαγορευτικό θα ήταν επιπροσθέτως και το κόστος της εξασφάλισης του αντίστοιχου των αυτοκινητοδρόμων.
Αντί γι' αυτό, ο τρόπος με τον οποίο η τεχνολογία επηρέασε την εξέλιξη του αυτοκινήτου υπήρξε πολύ πιο πεζός. Χωρίς αμφιβολία, τα αυτοκίνητα σήμερα, παρά την αδυναμία τους να πετούν, είναι πολύ καλύτερα ακόμη κι από τα καλύτερα αυτοκίνητα των μελλοντολόγων των μέσων του προηγούμενου αιώνα. Οι μελλοντολόγοι αυτοί, τυφλωμένοι από τη “μεγάλη τεχνολογία” και κωφοί ως προς τη σημασία των οικονομικών ζητημάτων και των οριακών προσαρμογών, απέτυχαν να φανταστούν επίγεια οχήματα με CD/mp3/DVD players, GPS, ενσωματωμένα κινητά τηλέφωνα, επίδοση που παρακολουθείται από υπολογιστή, πιο ανθεκτικά ελαστικά και ενισχυμένες συσκευές ασφάλειας, για να μη μιλήσουμε για τη συνολική ποιότητα. Σήμερα ένα αυτοκίνητο αναμένεται να βγάλει πάνω από 150.000 χιλιόμετρα, κάτι που στο παρελθόν θα χαρακτήριζε μόνο ένα αυτοκίνητο υψηλής ποιότητας. Οι ζωές μας σήμερα έχουν εντυπωσιακά εμπλουτιστεί από τις βήμα-προς-βήμα βελτιώσεις των αυτοκινήτων. Θα ήμασταν καλύτερα αν είχαμε ιπτάμενα αυτοκίνητα; ίσως, αλλά για να προβλέψει κανείς το μέλλον, θα πρέπει να λαμβάνει σοβαρά τόσο τα κόστη, όσο και τις προτιμήσεις των ανθρώπων. Και καμία από αυτές τις παραμέτρους δεν φάνηκε να δικαιολογεί την ανάπτυξη ιπτάμενων αυτοκινήτων.
Το γεύμα σε χάπι κινείται σε μια κάπως αντίθετη κατεύθυνση. Αυτό το όραμα για το μέλλον αφορούσε αφηρημένες έννοιες τεχνολογικής αποτελεσματικότητας και επιστημονικές θεωρήσεις για την υγεία: Γιατί να χάνουμε χρόνο έχοντας κατά νου το φαγητό και να ρισκάρουμε να φάμε τα λάθος πράγματα όταν μπορούμε να έχουμε όλα τα θρεπτικά συστατικά που χρειαζόμαστε καταπίνοντας λίγα χάπια την ημέρα; Αυτό φυσικά παρέβλεπε δύο κομβικούς παράγοντες: Οι άνθρωποι απολαμβάνουμε να τρώμε - κι ας πάει στα κομμάτια η αποτελεσματικότητα - και οι αγορές θα έκαναν εφικτό σε ολοένα και περισσότερους ανθρώπους να καταναλώνουν μια μεγαλύτερη ποικιλία υψηλής ποιότητας τροφίμων που ούτε οι πιο αισιόδοξοι από τους μελλοντολόγους δεν θα μπορούσαν να φανταστούν.
Αρκεί κανείς να αναλογιστεί τα κοινά και συνήθη τρόφιμα σήμερα που ακόμη και μια γενιά πριν ήταν άγνωστα. Έχοντας μεγαλώσει στα μεσοαστικά προάστια κατά τη δεκαετία του 1970, δεν νομίζω να είδα ποτέ αβοκάντο στο σπίτι μου ή να έφαγα σούσι παρά μόνο αφού είχα ενηλικιωθεί για τα καλά. Τα δικά μου παιδιά θεωρούν τέτοια φαγητά δεδομένα, παρά το γεγονός ότι ζουν σε μια περιφερειακή μικρή πόλη της πολιτείας της Νέας Υόρκης, πάνω από μια ώρα μακριά από την κοντινότερη μεγαλούπολη. Ο “βόειος κιμάς” από μόνος του δεν είναι πλέον αποδεκτός ούτε στα πιο κοινά εστιατόρια. Πρέπει πλέον να έχουμε υψηλής ποιότητας βοδινό Άνγκους, και για να το χωνέψουμε πρέπει να πιούμε έναν καφέ φτιαγμένο από υψηλής ποιότητας καρπούς και με μια διαδικασία που κάποτε αφορούσε μόνο την υψηλή τάξη των Αμερικανών. (Πόσοι Αμερικανοί γνώριζαν τι είναι ο καπουτσίνο κατά τη δεκαετία του 1950;)
Ας αναλογιστούμε ακόμη ότι, αντίθετα προς το πνεύμα των μελλοντολόγων, σήμερα μπορούμε να καταναλώνουμε τρόφιμα που παράγονται με λιγότερο αποδοτικές, μεγαλύτερης έντασης εργασίας μεθόδους μέσω της οργανικής καλλιέργειας και του κινήματος “slow food”. Αυτές είναι οι πολυτέλειες μιας πλούσιας κοινωνίας στην οποία χρησιμοποιούμε την τεχνολογία μας όχι για να κάνουμε την πεζή πράξη της διατροφής αποτελεσματικότερη, αλλά για να ανοίξουμε αυτή την πεζότητα στην ποικιλομορφία των επιθυμιών των ανθρώπων. Η δημοτικότητα των εκπομπών, βιβλίων και ακόμη και ολόκληρων τηλεοπτικών δικτύων μαγειρικής, για να μην αναφερθούμε στις πολυτελείς κουζίνες που μπορούν σήμερα να αγοράσουν οι άνθρωποι, αποδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο η συνάντηση τεχνολογίας και αγορών βελτιώνει τις ζωές μας - όχι μέσα από μεγάλες, δραματικές αλλαγές, αλλά από τη συσσώρευση οριακών αλλαγών που μας επιτρέπουν να απολαμβάνουμε ακόμη καλύτερα τα πεζά πράγματα.
Ο υπερσταθμός διοδίων της πληροφορίας
Ένα άλλο παράδειγμα αυτού του προβλήματος είναι το διαδίκτυο. Διάφοροι συγγραφείς προέβλεψαν το διαδίκτυο, και πολλοί φαντάστηκαν, ξανά με ρομαντισμό, το πόσο θα ενίσχυε το ανθρώπινο πνεύμα, την επιστήμη και τις τέχνες το “να έχουμε τις βιβλιοθήκες του κόσμου στα δάχτυλά μας”. Και όντως έχουμε αυτό ακριβώς. Αυτό που δεν είδαν οι μελλοντολόγοι είναι πως η μεγαλύτερη επίδραση του διαδικτύου επρόκειτο να είναι μέσω του εμπορίου. Ξανά Καινοτομία = Επινόηση + Θεσμοί. Το να φέρουμε τις βιβλιοθήκες του κόσμου στα δάχτυλά μας προϋπόθετε τη δυνατότητα κέρδους, και όπως αποδείχθηκε, αυτό που κατέστησε το διαδίκτυο επικερδές ήταν το ηλεκτρονικό εμπόριο. Ναι, οι βιβλιοθήκες του πλανήτη είναι στα δάχτυλά μας, αλλά χρειάζεται να έχει κανείς πιστωτική κάρτα για να αγοράσει ένα βιβλίο από το Amazon. Δεν πρόκειται για σφάλμα, αλλά για χαρακτηριστικό του συστήματος. Χωρίς την αγορά, δεν θα υπήρχε τρόπος να πραγματοποιηθεί το ρομαντικό όραμα των μελλοντολόγων.
Ακόμη κι έτσι όμως, χρειάστηκαν χρόνια ώστε η μεγάλη πλειονότητα του ηλεκτρονικού εμπορίου να είναι επικερδής. Για το μεγαλύτερο μέρος της πρώτης περίπου δεκαετίας του παγκόσμιου ιστού, η μόνη επικερδής επιχείρηση ήταν η πιο πεζή από τις ανθρώπινες δραστηριότητες: το σεξ. Οι ιστοσελίδες με περιεχόμενο για ενήλικες ήταν ίσως η μόνη συνεπώς επικερδής επιχείρηση στον κυβερνοχώρο - επίσης εισήγαγαν πολλές από τις καινοτομίες του τύπου “η τεχνολογία συναντά το εμπόριο” που σήμερα αποτελούν συστατικό μέρος της καθημερινής μας διαδικτυακής εμπειρίας. Για παράδειγμα, οι ιστοσελίδες αυτές ήταν από τις πρώτες που εφάρμοσαν πετυχημένα το ζωντανό βίντεο και την ασφαλή χρήση των πιστωτικών κρατών. Εφάρμοσαν επίσης μια σειρά φιλικών προς τον καταναλωτή διαδικασιών ιχνηλάτησης δεδομένων που σήμερα θεωρούνται σταθερά χαρακτηριστικά ιστοσελίδων όπως η Amazon.com. Οι μελλοντολόγοι είδαν την τεχνολογία αλλά παρέβλεψαν το γεγονός ότι η μεγαλύτερη επίδρασή της θα ερχόταν μέσα από τον συνδυασμό της με το εμπόριο, καθώς και το ότι ο συνδυασμός αυτός θα είχε ως κινητήρια δύναμη τη ζήτηση για σεξουαλικό περιεχόμενο.
Οι καλοί μελλοντολόγοι δεν θα περέβλεπαν τη σεξουαλική πτυχή, καθώς κάθε άλλη εξέλιξη στην τεχνολογία των επικοινωνιών τα τελευταία εκατό χρόνια είχε ως σημείο αιχμής το σεξουαλικό περιεχόμενο. Στην εποχή μας, αρκεί κανείς να επισημάνει την πρώιμη επιτυχία του VCR, για το οποίο ένα σημαντικό μέρος της ζήτησης αφορούσε ανθρώπους που ήθελαν να βλέπουν ταινίες ενήλικου περιεχομένου από την ιδιωτικότητα των σπιτιών τους και όχι σε κάποιο φριχτό θέατρο στη λάθος πλευρά της πόλης. Οι γυμνές φωτογραφίες είναι παλιές όσο και η ίδια η τεχνολογία της φωτογραφίας, και το ίδιο ισχύει και για τα πορνογραφικά φιλμ. Ακόμη και καθώς διαβάζετε αυτό το άρθρο, υπάρχει μια αναδυόμενη αγορά για ταινίες ενήλικου περιεχομένου 3-D που σίγουρα θα λειτουργήσει ως μοχλός για την επέκταση και τη βελτίωση αυτής της τεχνολογίας. Για να ενισχύσει μια εφεύρεση τον πλούτο και την ευτυχία των ανθρώπων, θα πρέπει να συναντηθεί με την αγορά.
Αν μη τι άλλο, οι μελλοντολόγοι δεν είναι αρκετά ευφάνταστοι. Το μέλλον είναι πάντα πολύ πιο παράξενο απ' ό,τι νομίζουμε, ακριβώς επειδή η αυθόρμητη τάξη της αγοράς θα δημιουργήσει αποτελέσματα που κανείς δεν μπορεί να σχεδιάσει και που είναι πολύ δύσκολο να προβλεφθούν. Αντί οι προβλέψεις για το μέλλον να εστιάζουν στις μεγάλες δραματικές τεχνολογίες και στα χαρακτηριστικά τους που φαίνεται να ενισχύουν την αποτελεσματικότητα, πρέπει να λαμβάνουν περισσότερο υπόψη τους τα καθημερινά πράγματα που μετρούν για τους ανθρώπους και να προσπαθούν να φανταστούν το πώς η τεχνολογική αλλαγή μπορεί να αλληλεπιδράσει με το εμπόριο και την κουλτούρα για να παραγάγει το παράξενο, αλλά πάντως ακόμη αναγνωρίσιμο μέλλον.
--
Ο Steven Horwitz είναι καθηγητής Οικονομικών στην έδρα Charles A. Dana στο St. Lawrence University και συγγραφέας του βιβλίου Hayek''s Modern Family: Classical Liberalism and the Evolution of Social Institutions. Είναι μέλος του δικτύου στελεχών του FEE.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 25 Αυγούστου 2010 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education (FEE) και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ “Μάρκος Δραγούμης”.
