Του Stephen Davies*
Τα κρατικά προνοιακά συστήματα δεν αλλάζουν ριζικά ιδιαίτερα συχνά. Όταν αυτό συμβαίνει, συνήθως έχει προηγηθεί μια μεγάλη κρίση, ένας πόλεμος ή μια φυσική καταστροφή. Οι πόλοι και οι φυσικές καταστροφές αναταράσσουν το κατεστημένο και δημιουργούν πολιτικό χώρο στον οποίο ιδέες και πολιτικές που δεν θα εξετάζονταν σε κανονικές συνθήκες ξαφνικά εξετάζονται. Όμως οι ιδέες σπανίως είναι νέες - συνήθως υπάρχουν εδώ και καιρό χωρίς όμως να έχουν καταφέρει να γίνουν αξιόπιστες επιλογές πολιτικής. Η κρίση το αλλάζει αυτό και τις φέρνει στο επίκεντρο του δημόσιου διαλόγου, ενώ την ίδια ώρα φέρνει στο προσκήνιο και τη δυσαρέσκεια για το ισχύον σύστημα.
Κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο για παράδειγμα, η ολοένα και μεγαλύτερη δυσαρέσκεια για τη λειτουργία της παροχής βοήθειας βάσει του ελέγχου των μέσων διαβίωσης σε περιοχές που αντιμετώπιζαν δυσκολίες πριν από τον πόλεμο οδήγησε στην υποστήριξη της ριζικής αναδόμησης του συστήματος που ξεκίνησε με την Έκθεση Beveridge το 1942.
Η πανδημία του COVID-19 θα έχει παρόμοιες συνέπειες - και η κάποτε περιθωριακή ιδέα που αυτή τη φορά εισέρχεται με ορμή στο επίκεντρο του διαλόγου είναι το Καθολικό Βασικό Εισόδημα (Universal Basic Income - UBI).
Η ιδέα του UBI είναι παλιά. Την έχουν υποστηρίξει μια σειρά ανθρώπων από διάφορες πλευρές του ιδεολογικού φάσματος, αλλά ποτέ δεν υιοθετήθηκε. Τελευταία συζητιέται πολύ, και δοκιμάζεται σε διάφορες χώρες μεταξύ των οποίων και η Φινλανδία, συχνά ως αντίδραση σε μια υποτιθέμενη επικείμενη εξαφάνιση της πληρωμένης εργασίας λόγω του αυτοματισμού. Η Ισπανία ανακοίνωσε επίσης ότι πρόκειται να εισαγάγει μια μορφή UBI.
Ο κορονοϊός έχει εντείνει το ενδιαφέρον καθώς τα μέτρα που ελήφθησαν για την αντιμετώπισή του οδήγησαν πολλούς ανθρώπους σε μια μαζική απώλεια εισοδήματος, υπογραμμίζοντας έτσι τα προβλήματα του ισχύοντος συστήματος στο Ηνωμένο Βασίλειο, ιδίως με την Καθολική Πίστωση (Universal Credit). Το ισχύον καθεστώς δεν θα επιβιώσει της πανδημίας.
Το UBI είναι μια ειδική μορφή της ευρύτερης πολιτικής του Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος (Guaranteed Minimum Income - GMI). Τα βασικά χαρακτηριστικά που το διακρίνουν από άλλες μορφές GMI (όπως του αρνητικού φόρου εισοδήματος) είναι το ότι είναι καθολικό και χωρίς προϋποθέσεις. Τα κύρια πρακτικά ζητήματα είναι δύο. Πρώτον, πρόκειται για συμπλήρωμα στα υπάρχοντα επιδόματα, ή τα αντικαθιστά εξ ολοκλήρου; Και δεύτερον, ορίζεται σε ένα επίπεδο όπου μπορεί κανείς να ζήσει μ’ αυτό, έστω και λιτά;
Το UBI υποστηρίζεται από ολόκληρο το ιδεολογικό φάσμα - και έχει πολλούς υποστηρικτές μεταξύ των φίλων της ελεύθερης αγοράς. Υπάρχει ένα ισχυρό χαγιεκιανό επιχείρημα υπέρ του UBI, για διάφορους λόγους.
Μειώνει την κρατική γραφειοκρατία και εξαλείφει την τάση των κυβερνήσεων να χρησιμοποιούν τις προνοιακές πληρωμές για λόγους κοινωνικής μηχανικής βάζοντας προϋποθέσεις για τη λήψη τους. Υποστηρίζει την ατομική αυτονομία, επιτρέποντας στους ανθρώπους να επιδιώκουν τους δικούς τους στόχους και σχέδια. Συνεπώς κάνει την πτυχή της διαδικασία ανακάλυψης που χαρακτηρίζει τις συναλλαγές στην αγορά να λειτουργεί καλύτερα. Εξαλείφει τα διεστραμμένα κίνητρα και τις παγίδες εξάρτησης που δημιουργούν τα επιδόματα που εξαρτώνται από τον έλεγχο των μέσων. Είναι ένα ατομικιστικό μέτρο που μειώνει την ατομική εξάρτηση από την κρατική ευχέρεια και απασχόληση. Και είναι ένα συμπλήρωμα σε μια ευέλικτη αγορά εργασίας με πολλή περιστασιακή και μη τακτική απασχόληση, την οποία βοηθά να λειτουργεί καλύτερα.
Για να υποστηριχθεί ομως το UBI γι’ αυτούς τους λόγους θα πρέπει να μιλάμε για μια ριζοσπαστική εκδοχή του, που αντικαθιστά όλα τα υφιστάμενα επιδόματα και μεταβιβάσεις και θα ορίζεται σε ένα επίπεδο εισόδηματος επιβίωσης. Ένα μερικό μέτρο που θα λειτουργεί συμπληρωματικά δεν θα αποδώσει τα παραπάνω πλεονεκτήματα, ενώ θα συνεχίζει να κοστίζει πολύ.
Πολλοί υποστηρικτές της ελεύθερης αγοράς θα είναι επιφυλακτικοί. Η ιδέα του UBI δημιουργεί τόσο στην αριστερά όσο και στη δεξιά υποστηρικτές και επικριτές. Πολλές από τις ενστάσεις έχουν πρακτικό χαρακτήρα και επικεντρώνονται σε πτυχές όπως το κόστος, ενώ άλλες εκφράζουν ανησυχίες ως προς το πώς θα εξελιχθεί η πολιτική του UBI στο μέλλον, με έναν ανταγωνισμό πλειοδότησης που θα το ανεβάσει σε ένα μη βιώσιμο επίπεδο.
Οι κύριες ενστάσεις όμως αφορούν αρχές και εγείρουν ζητήματα που υπερβαίνουν το καθαρά οικονομικό επίπεδο (ή τουλάχιστον τον τρόπο με τον οποίο αυτό γίνεται κατανοητό σήμερα). Μία μεγάλη ένσταση είναι ότι το UBI θα υπονομεύσει το κίνητρο προς εργασία, καθώς ένας σημαντικός αριθμός ανθρώπων θα επιλέξει να ζει στον καναπέ. Αυτό θεωρείται προβληματικό όχι μόνο για οικονομικούς λόγους αλλά και γιατί η τακτική, δομημένη και συλλογική εργασία είναι ένα ζωτικό μέρος μια πλήρους και με νόημα ζωής, ενώ η απουσία της δημιουργεί κάθε είδους παθολογίες.
Μια άλλη ένσταση αφορά την ατομικιστική φύση του UBI και διατυπώνει ερωτήματα ως προς το πώς θα επηρεάσει τα νοικοκυριά και τις οικογένειες, δεδομένου του κεντρικού τους ρόλου στην ανθρώπινη ζωή και ευτυχία. Στο πλαίσιο αυτό έχουν προταθεί εναλλακτικές τόσο έναντι του UBI όσο και της υφιστάμενης κατάστασης, όπως οι Καθολικές Βασικές Υπηρεσίες ή η αλληλοβοήθεια.
Χωρίς αμφιβολία σύντομα θα δούμε μια εθνική συζήτηση για τη μεταρρύθμιση του συστήματος πρόνοιας, στην οποία το UBI θα έχει κεντρική θέση. Στο πλαίσιο της συζήτησης αυτής θα διατυπωθούν σοβαρά ερωτήματα και όλοι θα πρέπει να συμμετάσχουμε, ανεξάρτητα από την συγκεκριμένη οπτική μας επί του θέματος.
Για μια πιο λεπτομερειακή ανάλυση δείτε το Redefining the State of Welfare.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε αρχικά στο CapX.
*Ο Steve Davies είναι επικεφαλής των εκπαιδευτικών προγραμμάτων του Institute of Economic Affairs.
**Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 27 Μαΐου 2020 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Institute of Economic Affairs και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
