Της Daniela Matousova
Στις 30 Σεπτεμβρίου 2020, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε την Έκθεση Νομοκρατίας, που αφορά την κατάσταση στα πεδία της δικαιοσύνης, της διαφθοράς, των μέσων ενημέρωσης και άλλων δημοκρατικών θεσμών στις χώρες της ΕΕ. Ο Michal Šimečka από την ευρωομάδα Renew Europe χαρακτήρισε την έκθεση σημαντική αλλά όχι επαρκή - χρειάζεται ένας μηχανισμός για την επιβολή της νομοκρατίας.
Το ζήτημα αυτό συζητιέται εδώ και καιρό στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και πλέον και στο Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ευρωβουλευτές από διάφορες πολιτικές ομάδες πρότειναν μια αιρεσιμότητα για τις επιδοτήσεις από την ΕΕ που αφορά τη νομοκρατία: αν μια χώρα-μέλος της ΕΕ βρεθεί ότι παραβιάζει τη νομοκρατία, τότε οι επιδοτήσεις που λαμβάνει να περικόπτονται ή να ακυρώνονται εντελώς.
Ως αρχές της νομοκρατίας εννοούμε την ελευθερία και την πολυφωνία των μέσων ενημέρωσης, την ανεξαρτησία του δικαστικού συστήματος, την πάλη εναντίον της διαφθοράς και τη διάκριση των εξουσιών. Στην προαναφερθείσα έκθεση η Ουγγαρία και η Πολωνία κατέγραψαν τις χειρότερες επιδόσεις. Αυτές ακριβώς οι χώρες ήταν και οι εντονότεροι επικριτές των προτεινόμενων μέτρων.
Οι χώρες αυτές απείλησαν μάλιστα να μπλοκάρουν το ευρωπαϊκό πρόγραμμα ανακούφισης για τον κορονοϊό αν εισαχθεί ο μηχανισμός για τη νομοκρατία.
Ποιος ωφελείται από τα ευρωπαϊκά χρήματα στην Ουγγαρία;
Είναι ειρωνικό το γεγονός ότι ο επικεφαλής της ουγγρικής κυβέρνησης, Βίκτωρ Ορμπάν, τοποθετείται τόσο έντονα εναντίον της ΕΕ. Εξάλλου, η Ουγγαρία είναι μια από τις κύριες ωφελούμενες χώρες σε ό,τι αφορά τις επιδοτήσεις της ΕΕ. Ο ίδιος ο Ορμπάν συχνά καταφέρνει να διοχετεύει άμεσα ευρωπαϊκά χρήματα στους φίλους και τους οικείους του.
Για παράδειγμα, ο γαμπρός του Ορμπάν και επιχειρηματίας István Tiborcz επωφελήθηκε από τις ευρωπαϊκές επιδοτήσεις διασφαλίζοντας πόρους που υπερβαίνουν τα 35.5 εκατομμύρια ευρώ. Ενώ ο Ορμπάν και το κυβερνών του κόμμα Fidesz εκμεταλλεύονται την ευρωπαϊκή αλληλεγγύη, η απουσία αλληλεγγύης προς την ΕΕ από πλευράς του Ορμπάν είναι ξεκάθαρη.
Η συμπεριφορά του Ορμπάν δεν εκπλήσσει. Ως νέος φοιτητής με φιλελεύθερες απόψεις, έλαβε υποτροφίες από το ίδρυμα του ουγγρικής καταγωγής Αμερικανού δισεκατομμυριούχου Τζωρτζ Σόρος. Στη συνέχεια, ο Σόρος έγινε ο αποδιοπομπαίος τράγος της ουγγρικής κυβέρνησης και η εκστρατεία σπίλωσης εναντίον του από το Fidesz το 2019 αποτελεί ένα ακόμη παράδειγμα της δύσκολης σχέσης Ουγγαρίας και Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Τα μέσα που χρησιμοποίησε η κυβέρνηση στην εκστρατεία περιελάμβαναν αφίσες που έδειχναν τον Τζωρτζ Σόρος και τον πρώην Πρόεδρο της Επιτροπής Ζαν-Κλωντ Γιούνκερ και κατευθύνονταν ξεκάθαρα εναντίον των Βρυξελλών. Η ΕΕ κατηγορούταν ότι υποστηρίζει την εισδοχή προσφύγων και αποδυναμώνει την κυριαρχία των κρατών-μελών. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η εκστρατεία αυτή χρηματοδοτήθηκε από χρήματα φορολογουμένων.
Η ΕΕ είναι κάτι περισσότερο από μια οικονομική ένωση
Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι μόνο μια οικονομική ένωση, αλλά και μια ένωση που βασίζεται σε συγκεκριμένες δημοκρατικές αξίες. Κάθε κράτος που θέλει να ενταχθεί στην ΕΕ οφείλει να πληροί συγκεκριμένες δημοκρατικές αρχές. Αλλά τι συμβαίνει αν ένα κράτος είναι ήδη μέλος της ΕΕ και η κυβέρνησή του ξαφνικά παραβιάζει αυτές τις αρχές; Η Ουγγαρία είναι αναμφίβολα μια τέτοια περίπτωση.
Η Επίτροπος για τις Αξίες και τη Διαφάνεια, Věra Jourová υπογράμμισε αυτό το γεγονός το περασμένο φθινόπωρο. Χαρακτήρισε το ουγγρικό πολιτικό σύστημα “ασθενή δημοκρατία” και τόνισε ότι τα ουγγρικά μέσα ενημέρωσης δεν ελέγχουν σχεδόν καθόλου κριτικά την κυβέρνηση.
Ο Ορμπάν απάντησε στη δήλωση αυτή της Jourová με μια επιστολή όπου απαιτούσε την παραίτησή της καθώς “προσέβαλε την Ουγγαρία και τον ουγγρικό λαό”.
Η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ursula von der Leyen υποστήριξε την Jourová. Άλλωστε η Jourová είχε δίκιο. Στα τέλη του Ιουλίου του 2020, χιλιάδες Ούγγροι διαμαρτυρήθηκαν εναντίον των κυβερνητικών παρεμβάσεων στα μέσα ενημέρωσης, μετά την εξαγορά του μεγαλύτερου ανεξάρτητου ειδησεογραφικού ιστότοπου, Index.hu από έναν επιχειρηματία με σχέσεις με την κυβέρνηση.
Η ΕΕ υποτίθεται ότι εγγυάται τη δημοκρατία και την ελευθερία. Αν ένα κράτος-μέλος παραβιάζει τη νομοκρατία, τότε η ΕΕ υποτίθεται ότι πρέπει να επέμβει. Όλα τα κράτη-μέλη της ΕΕ συνιστούν μια κοινότητα στην οποία οι πολίτες πρέπει να μπορούν να βασίζονται αν τα δικαιώματά τους παραβιάζονται από το κράτος. Για τη διαφύλαξη αυτού του ιδανικού, είναι σημαντικό η κατανομή των πόρων της ΕΕ να συνδεθεί με την τήρηση της νομοκρατίας.
Η προστασία της νομοκρατίας στην ΕΕ
Σήμερα, υπάρχουν κάποια εργαλεία για τη διασφάλιση του σεβασμού των δικαιωμάτων των πολιτών εντός της ΕΕ. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή μπορεί να ξεκινήσει διαδικασίες παράβασης εναντίον κάποιου κράτους. Στο πλαίσιο αυτό, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο μπορεί να επιβάλλει χρηματικές κυρώσεις, να αφαιρέσει κάποια από τα δικαιώματα μέλους του κράτους ή να αποφασίσει ότι ένας νόμος παραβιάζει το ευρωπαϊκό δίκαιο και να τον ανακαλέσει.
Αυτό όμως είναι ένα μέτρο που εφαρμόζεται εκ των υστέρων και έχει αποδειχθεί συχνά αναποτελεσματικό. Για παράδειγμα, στις αρχές του Οκτωβρίου 2020, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο αποφάσισε ότι ο αμφιλεγόμενος νόμος για την ανώτατη εκπαίδευση στην Ουγγαρία, που υποχρέωνε το Κεντροευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο (Central European University - CEU) να εγκαταλείψει τη Βουδαπέστη και να μετακινηθεί στη Βιέννη, παραβίαζε θεμελιώδη δικαιώματα της ΕΕ.
Σήμερα, το πανεπιστήμιο μπορεί να επιστρέψει στη Βουδαπέστη, όμως αυτό θα κοστίσει πολλά χρήματα και θα προκαλέσει πολλές διαχειριστικές και άλλες δυσκολίες.
Ένα άλλο μέσο με το οποίο η ΕΕ μπορεί να προστατεύσει τη νομοκρατία είναι η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Καταπολέμησης της Απάτης (European Anti-Fraud Office - OLAF). Για παράδειγμα, το OLAF επέστρεψε την προαναφερθείσα υπόθεση του γαμπρού του Όρμπαν στις ουγγρικές αρχές, αλλά η εισαγγελία τον απελευθέρωσε. Στην περίπτωση αυτή, η ΕΕ δεν μπόρεσε να διασφαλίσει τη νομοκρατία καθώς τον τελευταίο λόγο τον είχε η Ουγγαρία.
Η ΕΕ χρειάζεται συνεπώς έναν μηχανισμό που θα εγγυάται αυτομάτως και προληπτικά τη νομοκρατία. Οι ευρωπαϊκοί πόροι δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται για την υπονόμευση της δημοκρατίας, της ελευθερίας της έκφρασης ή την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης από την πολιτική.
Αυτή την προσέγγιση θα πρέπει να υιοθετήσει και το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα (ΕΛΚ-ΕΡΡ) στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, κατά τη συζήτηση της συμμετοχής του Fidesz στην ομάδα του. Χάρη στη συμφωνία με το ΕΛΚ, το Fidesz αποκτά νομιμοποίηση σε ό,τι αφορά τη διακυβέρνηση που ασκεί στην Ουγγαρία. Φαίνεται ότι το ΕΛΚ δεν θέλει να συγκρουστεί ανοιχτά με το Fidesz θέλοντας να παραμείνει η μεγαλύτερη ομάδα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.
Αυτό το σενάριο μπορεί επίσης να επαναληφθεί και στο επίπεδο της ΕΕ. Όσο η ΕΕ υποκρίνεται ότι δεν υπάρχει κάποια σύγκρουση μεταξύ ΕΕ και Ουγγαρίας, η ουγγρική κυβέρνηση θα συνεχίσει να παραβιάζει τις αρχές της νομοκρατίας ανεμπόδιστη.
Ο προτεινόμενος μηχανισμός παρέχει ακόμη ένα μέσο για τη διασφάλιση ότι οι αρχές της ΕΕ γίνονται σεβαστές στην Ουγγαρία. Αυτό δεν είναι μόνο προς τη συμφέρον της ΕΕ, αλλά και των Ούγγρων πολιτών.
Ένας συμβιβασμός για τον προϋπολογισμό: Λύση αμοιβαίου οφέλους;
Στις 10 Δεκεμβρίου 2020, εγκρίθηκε ο μακροπρόθεσμος προϋπολογισμός της ΕΕ και συνεπώς μαζί του και το πακέτο αρωγής για τον κορονοϊό μαζί με τον μηχανισμό του.
Προηγουμένως, η Πολωνία και η Ουγγαρία είχαν ασκήσει βέτο στον προϋπολογισμό. Και οι δύο χώρες θέλησαν να εξαναγκάσουν την αποκήρυξη του μηχανισμού της νομοκρατίας από την ΕΕ. Μετά από εβδομάδες συζητήσεων μεταξύ των αρχηγών των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων προέκυψε ένας συμβιβασμός: ο μηχανισμός για τη νομοκρατία δεν θα εφαρμοστεί μέχρι το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο (European Court of Justice - ECJ) αποφανθεί για τη νομιμότητά του. Έτσι, το Δικαστήριο έχει δύο χρόνια στη διάθεσή του για την έκδοση απόφασης.
Και οι δύο πλευρές της διαμάχης αποδέχθηκαν αυτό το αποτέλεσμα ως νίκη. Χάρη στην εφαρμογή του μηχανισμού για τη νομοκρατία η ΕΕ διατήρησε την ταυτότητά της, απέφυγε τον προσωρινό προϋπολογισμό και ενέκρινε τη ενίσχυση για τον κορονοϊό, ύψους δισεκατομμυρίων δολαρίων που διαφορετικά θα χανόταν για όλες τις χώρες.
Στο μεταξύ η Ουγγαρία και η Πολωνία κέρδισαν την εμπιστοσύνη ότι η απόφαση του ECJ θα ανατρέψει υπέρ τους την περικοπή των ευρωπαϊκών κονδυλίων.
Είναι όμως αυτός ο συμβιβασμός όντως μια λύση αμοιβαίου οφέλους;
Εξαρτάται από τον για ποιον μιλάμε. Από την οπτική των Πολωνών και Ούγγρων πολιτών, μπορεί να θεωρηθεί περισσότερο ως απώλεια.
Για παράδειγμα, η Ευρωβουλευτής και Αντιπρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, Katarina Barley, πιστεύει ότι ο Ορμπάν με τον συμβιβασμό αγόρασε χρόνο ώστε να συνεχίσει να χρησιμοποιεί ευρωπαϊκούς πόρους για ίδιον όφελος μέχρι τις επόμενες κοινοβουλευτικές εκλογές στην Ουγγαρία, το 2022. Θα μπορούσε συνεπώς να χρησιμοποιήσει τις επιδοτήσεις από την ΕΕ για να διασφαλίσει μια ακόμη θητεία.
Οι επιδοτήσεις συνεπώς μπορούν να συνεχίσουν να χρησιμοποιούνται κατά βούληση και ελεύθερα για τις πολιτικές δραστηριότητες των κυβερνήσεων της Ουγγαρίας και της Πολωνίας.
Η Επίτροπος της ΕΕ για τις Αξίες και τη Διαφάνεια Věra Jourová, βλέπει την κατάσταση μάλλον θετικά. Πιστεύει ότι η δικαστική διαδικασία θα αποδώσει αποτελέσματα μέσα σε λίγες μήνες. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο μάλιστα μπορεί να ζητήσει από το ECJ να επισπεύσει την όλη διαδικασία.
Η “νίκη” αυτή των δύο κρατών έβλαψε επίσης την εικόνα τους. Σύμφωνα με τον Borys Budka, επικεφαλής του μεγαλύτερου πολωνικού κόμματος στην αντιπολίτευση, της “Platforma Obywatelska”, ο συμβιβασμός είχε ως μονο αποτέλεσμα να αυξήσει τη δυσαρέσκεια της Ευρώπης έναντι της Πολωνίας.
Από την οπτική των υποστηρικτών της κυβέρνησης στην Ουγγαρία και την Πολωνία, ο συμβιβασμός αποτελεί μια νίκη σε μια ιδεολογική μάχη.
Ως επόμενο βήμα, οι κυβερνήσεις των δύο χωρών θέλουν να προσβάλλουν την Συνθήκη της ΕΕ στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. Ο Πολωνός Πρωθυπουργός, και νομικός, Mateusz Morawiecki δικαιολογεί αυτή την πρόθεση υποστηρίζοντας ότι ο μηχανισμός επιδιώκει την παράκαμψη του Άρθρου 7 και συνεπώς παραβιάζει το ενωσιακό δίκαιο. Μαζί με τον Ούγγρο Πρωθυπουργό Ορμπάν, χαρακτηρίζει το Άρθρο 7 επαρκές για την τιμωρία ενδεχόμενων παραβιάσεων της νομοκρατίας.
Το άρθρο 7 μπορεί να φτάσει μέχρι του σημείου να στερήσει από ένα κράτος-μέλος κάποια από τα δικαιώματά του. Αυτό συμβαίνει όταν το εν λόγω κράτος παραβιάζει θεμελιώδεις αξίες της ΕΕ -όπως η ελευθερία, η δημοκρατία, η νομοκρατία, τα δικαιώματα των μειονοτήτων, κλπ - με έντονο και διαρκή τρόπο.
Για παράδειγμα, το εν λόγω κράτος μπορεί να απωλέσει για ένα διάστημα δικαιώματα ψήφου στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο όπου συνεδριάζουν οι βασικοί αντιπρόσωποι των κρατών μελών.
Ποια θα είναι η βάση της προσφυγής; Θα επαρκούν τα επιχείρηματα; Όντως συγκρούεται ο μηχανισμός που εγκρίθηκε με το Άρθρο 7 της Συνθήκης της ΕΕ; Πράγματι, μια τέτοια δικαστική προσφυγή θα μπορούσε να εγείρει δύσκολα νομικά ζητήματα. Η ΕΕ δεν θα μπορέσει να αποφύγει το ζήτημα της υπεράσπισης της νομοκρατίας να αποτελέσει ένα μάλλον μόνιμο θέμα συζήτησης στην ατζέντα της.
--
Η Daniela Matousova κάνει την πράκτική της στο Γραφείο Βαλτικών Χωρών του Ιδρύματος Φρίντριχ Νάουμαν για την Ελευθερία.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 29 Ιανουαρίου 2021 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του 4Liberty.eu και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
