Γράφει το Ινστιτούτο Liberales
Είναι ευρέως γνωστό ότι οι φιλελεύθεροι βλέπουν με σκεπτικισμό την ικανότητα του κράτους να παράγει καινοτομία. Μια νέα μελέτη σχετικά με τις δυνατότητες των εθνικών φορέων καινοτομίας δίνει προοπτική σε αυτές τις ανησυχίες - και ενισχύει το επιχείρημα για μια περιορισμένη μόνο κρατική δραστηριότητα.
Η επιτυχία του φιλελευθερισμού δεν βασίζεται απλώς στη φιλοσοφική του πειστικότητα αλλά στην οικονομική του δύναμη. Συνδέοντας άρρηκτα την πολιτική με την οικονομική ελευθερία, ο φιλελευθερισμός ανοίγει το έδαφος για μια δυναμική οικονομία της αγοράς που παράγει πλούτο και καινοτομία.
Στην πρωτοποριακή του «Θεωρία της Οικονομικής Ανάπτυξης» (1912), ο Αυστριακός οικονομολόγος Joseph Schumpeter ήταν ο πρώτος που προσδιόρισε τον επιχειρηματία ως τον αποφασιστικό παράγοντα της αλλαγής.
«Οι επιχειρηματίες είναι ένας ιδιαίτερος τύπος και η συμπεριφορά τους ένα ιδιαίτερο πρόβλημα», έγραφε ο Schumpeter, τονίζοντας ότι διαφέρουν πολύ από τους απλούς επαγγελματίες. Επιχειρηματίας είναι κάποιος μόνο όταν "δοκιμάζει νέους συνδυασμούς" στην πράξη και χάνει αυτόν τον χαρακτήρα όταν πια έχει χτίσει την επιχείρησή του και αρχίζει να τη διευθύνει όπως και οι άλλοι άνθρωποι διευθύνουν τις δικές τους επιχειρήσεις».
Έκτοτε, οι «νέοι συνδυασμοί» του Schumpeter έχουν γίνει βασικό στοιχείο των εγχειριδίων καινοτομίας, τοποθετώντας τον επιχειρηματία σταθερά στην καρδιά του οικονομικού δυναμισμού. Για πολύ καιρό, η σύγκρουση μεταξύ των πιστών του κράτους και των φιλελεύθερων της ελεύθερης αγοράς έμοιαζε κάπως με το "Tom & Jerry": οι φιλελεύθεροι ήταν σε θέση να προσελκύσουν τον γρήγορο και τολμηρό επιχειρηματία, ενώ η άλλη πλευρά έπρεπε να βασιστεί στον δυσκίνητο και φοβικό ως προς το ρίσκο γραφειοκράτη.
Πρόσφατα όμως αυτά τα όρια θόλωσαν. Στο βιβλίο της «The Entrepreneurial State» (2013), η Ιταλίδα οικονομολόγος Mariana Mazzucato υποστήριξε ότι το κράτος θα μπορούσε να διαδραματίσει έναν «ενεργό ρόλο […] στην ανάπτυξη με γνώμονα την καινοτομία».
Συγκεκριμένα, συνεχίζει η Mazzucato, «αυτό συνεπάγεται πολύ ριψοκίνδυνες επενδύσεις - κερδοσκοπία για μια κατά Σουμπέτερ ‘δημιουργική καταστροφή’. Βασιζόμενη στην επιτυχία του Οργανισμού Προηγμένων Αμυντικών Ερευνητικών Προγραμμάτων (DARPA) των Ηνωμένων Πολιτειών και άλλων παραδειγμάτων, η Mazzucato υποστηρίζει τον «συλλογικό χαρακτήρα της καινοτομίας».
Την τελευταία δεκαετία, οι ιδέες της Mazzucato γνώρισαν τεράστιο αντίκτυπο στις πολιτικές συζητήσεις σχετικά με τον ρόλο του κράτους στο πεδίο των πολιτικών για την καινοτομία. Η ιδέα ότι ένα επιχειρηματικό κράτος πρέπει να επενδύει σε «αποστολές στο φεγγάρι» που λειτουργούν ως μοχλοί καινοτομίας έρχεται σε αντίθεση με τη φιλελεύθερη θέση ότι οι επιχειρηματίες και όχι οι γραφειοκράτες είναι αυτοί που οδηγούν την καινοτομία.
Ενώ αυτές οι ιδέες συζητούνται έντονα, ο αντίκτυπός τους δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, για παράδειγμα, συλλέγει με ανυπομονησία «μελέτες και εκθέσεις πολιτικής προσανατολισμένες σε αποστολές», ενώ η γερμανική «Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων για την Έρευνα και την Καινοτομία (EFI)» έχει τοποθετήσει τη «στρατηγική καινοτομίας με προσανατολισμό σε αποστολές» στο επίκεντρο των συστάσεών της για πολιτικές.
Ένα άλλο βασικό παράδειγμα τέτοιων κρατικών πολιτικών καινοτομίας είναι η ίδρυση εθνικών φορέων καινοτομίας. Η πρώτη προσπάθεια της Γερμανίας με έναν τέτοιο οργανισμό καινοτομίας ήταν η «Ομοσπονδιακή Υπηρεσία για την Ριζοσπαστική Καινοτομία» (SPRIND), την οποία, σε εύθετο χρόνο, θα ακολουθήσει η «Γερμανική Υπηρεσία Μεταβιβάσεων και Καινοτομίας» (DATI).
Ενώ ο πρώτος φορές αφορά τη λεγόμενη «κοιλάδα του θανάτου» (δηλαδή έργα καινοτομίας που έχουν τεράστιες δυνατότητες αλλά θεωρούνται υπερβολικά επικίνδυνα για τα ιδιωτικά κεφάλαια), ο δεύτερος θα είναι επιφορτισμένος με τη δημιουργία ενός περιφερειακού δικτύου μεταβιβάσεων.
Στα τέλη του Σεπτεμβρίου, το Ίδρυμα Φρίντριχ Νάουμαν για την Ελευθερία δημοσίευσε μια νέα μελέτη των Marc Ventresca, Victor Salenius και David Lehmann (Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης) που εξετάζει προσεκτικά έναν συγκεκριμένο τύπο κρατικής πολιτικής για την καινοτομία: τον εθνικό φορέα καινοτομίας. Συγκρίνοντας παραδείγματα τέτοιων φορέων από τις ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Ελβετία και το Ισραήλ, οι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι οι εθνικοί φορείς καινοτομίας έχουν έναν τρόπο να συμβάλλουν στα οικοσυστήματα καινοτομίας.
Η έκθεση διατυπώνει δώδεκα συστάσεις για τους εθνικούς φορείς καινοτομίας προκειμένου να ευθυγραμμιστούν με την κοινωνική οικονομία της αγοράς.
Αυτές οι συστάσεις βασίζονται σε εκτενή βιβλιογραφική έρευνα, διεθνείς περιπτωσιολογικές μελέτες και γνώμες ειδικών. Εάν πρόκειται να επιλεγούν οι φορείς καινοτομίας, υποστηρίζουν οι έρευνες, θα πρέπει «να στοχεύουν στην αποφυγή δυσμενών αποτελεσμάτων (δηλαδή την ευνοιοκρατία, τη μείωση του ανταγωνισμού, την σπατάλη πόρων από τους φορολογούμενους) και να μεγιστοποιήσουν τα δυνητικά τους θετικά αποτελέσματα».
Τα συμπεράσματά των συγγραφέων είναι μάλλον συμβιβαστικά: «Ενώ το έργο του σχεδιασμού ενός αποτελεσματικού και χρήσιμου φορέα καινοτομίας είναι μια πολύπλευρη πρόκληση, οι απόψεις των ειδικών υποστηρίζουν επίσης την ιδέα ότι αυτή η πρόκληση αξίζει να εξεταστεί για να αυξήσει τις δυνατότητες του εθνικού συστήματος καινοτομίας και να ανταποκριθεί στις μεγάλες προκλήσεις της εποχής μας», όπως γράφουν.
«Οι εθνικοί φορείς καινοτομίας, σε συνδυασμό με άλλα μέσα πολιτικής για την καινοτομία, έχουν τη δυνατότητα να υποστηρίξουν το σύστημα καινοτομίας που βασίζεται στην αγορά σε ακριβώς μερικά από τα σημεία όπου οι κοινωνίες μας βρίσκονται επί του παρόντος σε κρίσιμο σημείο και όπου η μελλοντική τροχιά της τεχνολογίας και της καινοτομίας είναι αβέβαιη».
Ο σκεπτικισμός των φιλελευθέρων για την κρατική καινοτομία έχει μακρά ιστορία. Λίγα χρόνια πριν από τον Schumpeter, ο ίδιος ο Friedrich Nauman του FNF υποστήριξε το 1906 ότι το κράτος ήταν ένας μάλλον προβληματικός επιχειρηματίας: δεν θα έπρεπε να επιβαρύνεται με τέτοια έξοδα, αλλά να εστιάζει τις δυνάμεις του «στα πιο απαραίτητα καθήκοντα της ρύθμισης και της επίβλεψης της αναδυόμενης αυτοδιοίκησης της καπιταλιστικής οικονομίας».
Περισσότερα από εκατό χρόνια αργότερα, αυτό το επιχείρημα διατηρεί τη ισχύ του. Όπως όμως δείχνει η νέα μελέτη του FNF, υπάρχει κάποιο περιθώριο για αποχρώσεις.
*Το Liberal Institute είναι η δεξαμενή σκέψης του Friedrich Naumann Foundation for Freedom που επικεντρώνεται σε πολιτικά ζητήματα όπως το πώς ο φιλελευθερισμός μπορεί να ανταποκριθεί στις προκλήσεις του σύγχρονου κόσμου και πώς οι φιλελεύθερες ιδέες μπορούν να συμβάλουν στη διαμόρφωση του μέλλοντος.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 20 Σεπτεμβρίου 2023 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του 4Liberty.eu και τη συνεργασία του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών.
