Του Mark Pennington
Οι αντιδράσεις από μεγάλο μέρος των σχολιαστών στο Ηνωμένο Βασίλειο και αλλού στην πρόκληση πολιτικής του κορονοϊού φαίνεται να αποτυπώνουν την πόλωση που χαρακτηρίζει τον σημερινό πολιτικό διάλογο. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι οι κυβερνήσεις άργησαν υπερβολικά να αντιδράσουν στην πανδημία και ότι τα lockdown όταν ήρθαν θα έπρεπε να είχαν εφαρμοστεί με μεγαλύτερη αυστηρότητα. Από την άλλη πλευρά υπάρχουν οι «σκεπτικιστές των lockdown» που υποστηρίζουν ότι οι πολιτικές αυτές ήταν απλώς χάσιμο χρόνο ή ακόμη χειρότερα καταστροφικές σε ό,τι αφορά την υγεία και την οικονομία.
Όσοι παρουσιάζονται δε ως οι περισσότερο «μετριοπαθείς» φωνές υποστηρίζουν την ιχνηλάτηση των επαφών και τη χρήση καλυμμάτων προσώπου ως κεντρικά στοιχεία κάθε λύσης πολιτικής. Το κοινό όμως χαρακτηριστικό όλων αυτών των θέσεων είναι η πεποίθηση ότι υπάρχουν σαφείς και αντικειμενικά εντοπίσιμες «λύσεις» στο πρόβλημα - αρκεί οι αρμόδιοι για τη διαμόρφωση των πολιτικών να τις διακρίνουν και να δράσουν αναλόγως.
Στη νέα μου ενημερωτική μελέτη για το ΙΕΑ με τίτλο "The response to the pandemic: A Hayekian view" («Η απάντηση στην πανδημία: μια χαγιεκιανή οπτική» προσφέρω μια διαφορετική θεώρηση της πανδημίας. Η φύση του προβλήματος μπορεί να είναι τέτοια που ούτε οι σχολιαστές, ούτε οι διαμορφωτές της πολιτικής να μη μπορούν να γνωρίζουν αρκετά για να διακρίνουν τα συστατικά μιας αποτελεσματικής αντίδρασης. Αυτή η θεώρηση αντλεί από τη διάκριση που έκανε ο Χάγιεκ ανάμεσα στα απλά και τα περίπλοκα φαινόμενα και τη σημασία της για την κατανόηση του ρόλου και των ορίων της δημόσιας πολιτικής. Στο πλαίσιο αυτής χαγιεκιανής θεώρησης, η πεποίθηση ότι υπάρχουν σαφώς εντοπίσιμες λύσεις σε
προβλήματα όπως ο κορονοϊός μπορεί να πηγάζει από έναν εσφαλμένο «επιστημονισμό». Αυτό δεν αποτελεί μια κριτική της επιστημονικής μεθόδου ή της «γνώσης των ειδικών» καθαυτής.
Αντίθετα, πηγάζει από τη χρήση του επιστημονικού συλλογισμού για την κατανόηση των ορίων του τι μπορεί να επιτύχει η επιστημονική εμπειρογνωμοσύνη - είτε μιλάμε για τις φυσικές, είτε για τις κοινωνικές επιστήμες. Ένα πολύ μεγάλο μέρος των σχολίων με θέμα την πανδημία διατυπώνεται ως εάν είχαμε να κάνουμε με ένα «απλό» και όχι με ένα «περίπλοκο» φαινόμενο και αυτή η «επιστημονιστική» στάση μπορεί να μην αρμόζει στην πρόκληση που έχουμε να αντιμετωπίσουμε.
Τα απλά φαινόμενα είναι εκείνα όπου μπορεί να είναι εφικτή η πρόβλεψη των αποτελεσμάτων που θα προκληθεί από την εφαρμογή ενός ερεθίσματος σε ένα σύστημα. Τα περίπλοκα όμως φαινόμενα είναι συστήματα όπου τα στοιχεία που συνθέτουν ένα μεγαλύτερο σύνολο δεν αλληλεπιδρούν γραμμικά, και όπου ο αριθμός των στοιχείων που αλληλεπιδρούν είναι τόσο υπερβολικά μεγάλος που δεν επιτρέπει την κατανόησή τους. Το καλύτερο που μπορούν οι φυσικοί και κοινωνικοί επιστήμονες - και κατ’ επέκταση οι διαμορφωτές της πολιτικής - να κάνουν όταν έχουν να αντιμετωπίσουν τέτοια φαινόμενα είναι να προσπαθήσουν να κατανοήσουν τις γενικές αρχές που επιτρέπουν τη διαμόρφωση μιας τάξης μεταξύ των διαφόρων στοιχείων - όπως τον τρόπο με τον οποίο σχηματίζονται οι χιονονιφάδες, ή τον τρόπο με τον οποίο παράγονται οι τιμές σε μια αγορά - και όχι να προβλέψουν επιτυχώς την ακριβή μορφή που θα πάρει η τάξη αυτή.
Στην περίπτωση του κορονοϊού μπορεί να έχουμε να κάνουμε με την αλληλεπίδραση δύο περίπλοκων φαινομένων, γεγονός που καθιστά την προσπάθεια πρόβλεψης του αποτελέσματος των πολιτικών παρεμβάσεων ακόμη πιο δύσκολη. Ο ίδιος ο ιός μπορεί να είναι
από μόνος του ένα περίπλοκο φαινόμενο με απρόβλεπτες αντιδράσεις στις διαφορές της γεωγραφίας, του καιρού και των παρεμβάσεων δημόσιας πολιτικής. Ομοίως, τα κοινωνικο- οικονομικά συστήματα στα οποία “παρεμβαίνουν” οι διαμορφωτές της πολιτικής και ο ιός
είναι από μόνα τους περίπλοκα φαινόμενα με διαφορές στα οικονομικά, τα πολιτισμικά και τα θεσμικά χαρακτηριστικά τους και παράγουν έτσι ένα μεγάλο επίπεδο μη προβλεψιμότητας ως προς την αποτελεσματικότητα των εκάστοτε μέτρων πολιτικής.
Το δίδαγμα που εξάγει μια χαγιεκιανή οπτική από την επιστήμη της περιπλοκότητας είναι πως προκειμένου να αντιμετωπίσει κανείς τέτοια φαινόμενα, πρέπει να εστιάσει στην ανάπτυξη θεσμών που επιτρέπουν ευελιξία στην αντίδραση σε ένα αβέβαιο περιβάλλον και παράγουν σαφή σήματα ανάδρασης στο πιο αποκεντρωμένο επίπεδο τα οποία καταδεικνύουν την αναγκαία κατεύθυνση της αλλαγής.
Αν η γνώση που χρειάζεται για τον αποτελεσματικό συντονισμό είναι υπερβολικά μεγάλη και αβέβαιη ώστε να συγκεντρωθεί και να αποτελέσει βάση για τη δράση από κάποιο κέντρο ελέγχου, είναι καλύτερο να βασιζόμαστε σε ανταγωνιστικές διαδικασίες όπως οι αγορές, ή σε αποκεντρωμένα συστήματα διακυβέρνησης όπως τα ομοσπονδιακά για να επιτρέψουμε την ανάδυση πετυχημένων πειραμάτων μέσα από μια διαδικασία από κάτω προς τα πάνω. Το πρόβλημα όμως είναι ότι η «έκτακτη» φύση της πανδημίας και τα προβλήματα δημοσίων αγαθών που σχετίζονται με τις λοιμώδεις ασθένειες μπορεί να αποτρέπουν την ανάδυση τέτοιων αποκεντρωμένων λύσεων.
Σε αυτή την περίπτωση, το καλύτερο που ίσως μπορούμε να κάνουμε είναι συνεπώς να συγκρίνουμε και να αντιπαραθέτουμε την αποτελεσματικότητα των διαφορετικών αντιδράσεων πολιτικών που υιοθετήθηκαν από τα διάφορα έθνη κράτη. Κι εδώ όμως, λόγω της περιπλοκότητας του ζητήματος, μπορεί να υπάρχει ένα τεράστιο «πρόβλημα εξαγωγής του σήματος». Το να αναγνωρίσει κανείς ότι η Ελβετία ή η Γερμανία είχαν μια αποτελεσματική αντίδραση, δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι είναι εύκολο να κρίνουμε σε ποια κομμάτια του πολιτικού θεσμικού περιβάλλοντος αυτών των χωρών οφείλεται αυτή η επιτυχία, και το αν αυτά τα κομμάτια μπορούν να μεταφερθούν αποτελεσματικά στα πολιτιστικά και θεσμικά συγκείμενα της Γαλλίας, της Ιταλίας ή του Ηνωμένου Βασιλείου.
Ακόμα, ακόμη κι αν είναι δυνατό να διακρίνουμε μέσα από τέτοιες συγκρίσεις τι ακριβώς «δουλεύει», δεδομένης της έκτακτης φύσης της πανδημίας, μπορεί να μην είναι εφικτό να εφαρμόσουμε τις όποιες αλλαγές αρκετά γρήγορα, ή να διακρίνουμε το αν αυτά τα διδάγματα μπορούν να εφαρμοστούν σε μια μελλοντική πανδημία που μπορεί να έχει πολύ διαφορετικές παραμέτρους.
Το συμπέρασμα όλων αυτών είναι πως ίσως θα πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι οι διαμορφωτές των πολιτικών εργάζονται υπό ένα πέπλο άγνοιας και ότι οι πετυχημένες αντιδράσεις στην πανδημία μπορεί να οφείλονται στην τύχη όσο και στον σχεδιασμό. Αν οι σχολιαστές έδιναν μεγαλύτερη σημασία στη χαγιεκιανή διάκριση ανάμεσα στα απλά και τα περίπλοκα συστήματα και αντιμετώπιζαν με μεγαλύτερη επιείκεια τόσο τους ομολόγους τους όσο και τους διαμορφωτές των πολιτικών, ίσως να δημιουργούταν μια πιο ενημερωμένη και ανεκτική πλατφόρμα δημοσίου διαλόγου - όχι μόνο σε ό,τι αφορά την πανδημία του κορονοϊού, αλλά και για πολλές άλλες κοινωνικο-οικονομικές προκλήσεις.
Προτάσεις περαιτέρω ανάγνωσης:
"The response to the pandemic: A Hayekian view" (IEA Covid-19 briefing) του Mark Pennington
"Hayek on Complexity, Uncertainty and Pandemic Response" (Review of Austrian Economics)
του Mark Pennington:
---
Ο Mark Pennington είναι καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας και Δημόσιας Πολιτικής στο Τμήμα Πολιτικής Οικονομίας του King’s College στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά την 1η Σεπτεμβρίου 2020 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Institute of Economic Affairs και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
