Του Lawrence W. Reed*
Ο Αυστριακός οικονομολόγος και πολιτικός φιλόσοφος Φρίντριχ Χάγιεκ γεννήθηκε στη Βιέννη σαν σήμερα, 8 Μαΐου του 1899 και έζησε σχεδόν ολόκληρο τον 20ο αιώνα. Κέρδισε το Βραβείο Νόμπελ Οικονομικών το 1974 και πέθανε το 1992 σε ηλικία 92 ετών.
Ο 20ος αιώνας ήταν ίσως ο πιο κολεκτιβιστικός αιώνας από τον 16ο και την Αυτοκρατορία των Ίνκα - μια τραγική ειρωνεία, καθώς ο Χάγιεκ προσέφερε στον κόσμο μια από τις πιο οξείς κριτικές του κολεκτιβιστικού δηλητηρίου.
Οι ιδέες του Χάγιεκ για τον κολεκτιβισμό είναι διεσπαρμένες σε όλα τα πολυάριθμα έργα του, και εκφράζονται με ιδιαίτερη ενάργεια στο κλασικό του βιβλίο του 1944, Ο Δρόμος προς τη Δουλεία. Τα αποσπάσματα που ακολουθούν συνιστούν ένα φόρο τιμής σε εκείνον, επ’ ευκαιρία της 122ης επετείου της γέννησής του. (Ακόμη, παρακινώ τους αναγνώστες που έχουν ειδικό ενδιαφέρον σ’ αυτό το κομβικό ζήτημα να συμβουλευτούν την επιλογή αναγνωσμάτων που παρέχω στο τέλος αυτού του δοκιμίου).
Ο κολλεκτιβισμός είναι μια οπτική της ανθρώπινης ζωής και δράσης. Βλέπει τους ανθρώπους σαν μια άμορφη μάζα που χρειάζεται ενιαία (αν όχι ομόφωνη) διεύθυνση. Ο ατομισμός είναι το αντίθετό του καθώς βλέπει την “ανθρωπότητα” ως μια αφηρημένη έννοια, που αποτελείται από μοναδικά άτομα, καθένα με τον δικό του νου και δικαιώματα. Ενώ ένας κολεκτιβιστής είναι πρόθυμος να υποτάξει το άτομο σε ιδέες όπως η πλειοψηφία ή “η γενική βούληση”, ένας ατομιστής δυσπιστεί έναντι κάθε προσώπου ή ομάδας που αξιώνει ότι μιλά εκ μέρους άλλων χωρίς τη συναίνεσή τους.
Ο Χάγιεκ επεσήμανε κάτι που πρέπει να είναι προφανές αλλά συνήθως αποσιωπάται - ότι τα “πλάνα” των κολεκτιβιστικών αρχών επιβάλλονται εξαναγκαστικά εις βάρος των σχεδίων των ατόμων. Αυτό σημαίνει ότι όλες οι μορφές του σοσιαλισμού είναι κατ’ ουσίαν κολεκτιβιστικές, και ότι όλες οι κριτικές έναντι του κολεκτιβισμού ισχύουν και έναντι του σοσιαλισμού με τη μία ή την άλλη μορφή. Ο σοσιαλισμός πάντα χρησιμοποιεί κολεκτιβιστική ρητορική και, το σημαντικότερο, επιχειρεί να πετύχει τους στόχους του με κολεκτιβιστικές μεθόδους. Οι συμβολές του Χάγιεκ και του μέντορά του Λούντβιχ φον Μίζες συνιστούν από κοινού μια αποκαθήλωση του σοσιαλιστικού οράματος τόσο πλήρη και ισχυρή που οι μόνη αποτελεσματική αντίδραση των σοσιαλιστών ήταν να τους αγνοήσουν.
“Σχεδόν όλα τα διαφιλονικούμενα σημεία μεταξύ των σοσιαλιστών και των φιλελευθέρων” γράφει ο Χάγιεκ “αφορούν τις μεθόδους που χαρακτηρίζουν όλες τις μορφές του κολεκτιβισμού και όχι τους συγκεκριμένους σκοπούς για τους οποίους οι σοσιαλιστές θέλουν να τις χρησιμοποιήσουν…”
Για παράδειγμα, σχεδόν όλοι εκτιμούν την εκπαίδευση αφηρημένα. Ένας ατομιστής θα ενθάρρυνε την εφαρμογή μιας ποικιλίας μεθόδων και θεσμών απόκτησής της μέσω της προσωπικής επιλογής και της ιδιωτικής επιχειρηματικότητας. Ένας σοσιαλιστής υποστηρίζει μιας κολεκτιβιστική προσέγγιση - κρατικά σχολεία, κρατικό πρόγραμμα διδασκαλίας, διατάγματα από το υπουργείο, ομοιομορφία. Ένας ατομιστής ποτέ δεν θα ομογενοποιούσε την εκπαίδευση μέσω διαταγμάτων. Μπορεί μάλιστα να αναπαραγάγει το απόφθεγμα του Μάο και να το εννοεί πραγματικά: “Αφήστε εκατό λουλούδια να ανθίσουν!” Ένας κολεκτιβιστής όπως ο σοσιαλιστής Μάο δεν βλέπει κανένα λόγο να ανθίσουν εκατό λουλούδια παρά μόν για να τα κόψει όλα σε ομοιόμορφα, υπάκουα κοτσάνια.
Για έναν κολεκτιβιστή, το να αφήσει κανείς τα λουλούδια στην ησυχία τους ή να επιτρέψει την ύπαρξη ατελείωτων παραλλαγών τους αντιστοιχεί, όπως σημειώνει ο Χάγιεκ, σε απουσία σχεδίου - πιστεύει ότι τα σχέδια των ατόμων είναι εξ ορισμού χάος, ενώ τα σχέδια μιας κεντρική αρχής είναι κατά κάποιον τρόπο εγγενώς ορθολογικά. “Αυτό που απαιτούν οι σχεδιαστές μας” λέει ο Χάγιεκ “είναι μια κεντρική διεύθυνση όλης της οικονομικής δράσης βάσει ενός ενιαίου σχεδίου που θα διέπει το πώς οι πόροι της κοινωνίας θα ‘κατευθύνονται συνειδητά’ για να εξυπηρετήσουν συγκεκριμένους σκοπούς με συγκεκριμένο τρόπο”.
Αυτή η διάκριση καταλήγει στο εξής: Θα υπάρχει ανταγωνισμός ή όχι; Ο ατομιστής απαντά σ’ αυτή την ερώτηση με ένα ενθουσιώδες “ΝΑΙ!”, καθώς ο ανταγωνισμός συνεπάγεται ατομική επιλογή, ανάληψη ευθύνης και μια τάση για αποτελεσματικότητα. Συνεπάγεται πειραματισμό, με τους καταναλωτές με τις ελεύθερες επιλογές τους να αποφασίζουν εντέλει τίνος τα σχέδια παράγουν τα καλύτερα αποτελέσματα. Ο κολλεκτιβιστής είναι ενστικτωδώς εναντίον του ανταγωνισμού καθώς το σχέδιο που θέλει μπορεί να ταυτίζεται με εκείνο που άλλοι άνθρωποι επιλέγουν σε μια ανταγωνιστική κονίστρα. Μια ελεύθερη και ατομιστική κοινωνία, εξηγεί ο Χάγιεκ “θεωρεί τον ανταγωνισμό ανώτερο όχι επειδή στις περισσότερες περιστάσεις είναι η αποτελεσματικότερη μέθοδος που γνωρίζουμε, αλλά πολύ περισσότερο επειδή είναι η μόνη μέθοδος με την οποία οι δραστηριότητες μπορούν να προσαρμοστούν η μία στην άλλη χωρίς την εξαναγκαστική ή την αυθαίρετη παρέμβαση κάποιας εξουσιαστικής αρχής. Πράγματι, ένα από τα κύρια επιχειρήματα υπέρ του ανταγωνισμού είναι ότι μας απαλλάσσει από την ανάγκη ενός ‘συνειδητού κοινωνικού ελέγχου’ και δίνει στα άτομα τη δυνατότητα να αποφασίσουν αν οι προοπτικές μιας συγκεκριμένης απασχόλησης επαρκούν για να αντισταθμίσουν τα μειονεκτήματα και τους κινδύνους που συνδέονται με αυτή.
Η κολεκτιβιστική πολιτική είναι αναπόφευκτα το αποκορύφωμα της αλαζονείας. Κανείς σοφός δεν αναλαμβάνει να παίζει τον ρόλο ενός παντογνώστη, καλόβουλου Μάγου του Οζ. Όπως και στην ταινία αυτή, ο “μάγος” αποδεικνύεται πως είναι απλώς ένας ακόμη θνητός (ή τα τσιράκια του) πίσω από την κολεκτιβιστική κουρτίνα, υποκρινόμενος πως είναι εξυπνότερος και σπουδαιότερος από εμάς τους υπολοίπους. Γιατί τα δικά του σχέδια να έχουν προτεραιότητα έναντι εκείνων των άλλων ανθρώπων; Μπορεί να ισχυριστείτε, όπως κάνουν οι κολεκτιβιστές, ότι αντιπροσωπεύει την πλειοψηφία, ή ότι διέπεται από ανώτερες προθέσεις, ή οτιδήποτε άλλο, αλλά δεν θα μπορέσετε να παρακάμψετε το γεγονός ότι αυτού του είδους οι ισχυρισμοί δεν είναι τίποτε περισσότερο από αλαζονικές αξιώσεις. “Το δίκαιο της ισχύος” είναι η αρχή του κολεκτιβιστικού σχεδιασμού.
Οι φοιτητές σήμερα μαθαίνουν συχνά ότι στο φανταστικό “πολιτικό φάσμα”, ο σοσιαλισμός και ο κομμουνισμός είναι “αριστερά από το κέντρο” και ο καπιταλισμός και ο φασισμός “δεξιά από το κέντρο”. Όπως έγραψα σε ένα πρόσφατο δοκίμιο με τίτλο “The Only Spectrum That Makes Sense” (Το μόνο φάσμα που βγάζει νόημα) αυτό είναι τρομακτικά παραπλανητικό. Ο σοσιαλισμός, ο κομμουνισμός και ο φασισμός είναι φρούτα του ίδιου κολεκτιβιστικού δέντρου. Ο Χάγιεκ υπογράμμιζε ότι από κοινού απεχθάνονται τόσο τον ανταγωνισμό όσο και το άτομο, και είχε απόλυτο δίκιο.
“Η ιδέα του απόλυτου συγκεντρωτισμού της διεύθυνσης της οικονομικής δραστηριότητας συνεχίζει να φρίττει πολλούς ανθρώπους” έγραφε ο Χάγιεκ “όχι μόνο λόγω της τεράστιας δυσκολίας αυτού του έργου, αλλά ακόμη περισσότερο λόγο της φρίκης που προκαλεί η ιδέα ότι όλα θα διευθύνονται από ένα και μόνο κέντρο”.
Στο Κεφάλαιο 10 του Δρόμου προς τη Δουλεία (Γιατί οι χειρότεροι φτάνουν στην κορυφή), ο Χάγιεκ πετυχαίνει ένα πλήγμα από το οποίο οι κολεκτιβιστές δεν θα ανακάμψουν ποτέ. Γιατί; Διότι έχει τις ρίζες της σε ένα εντέλει ηθικό επιχείρημα:
“Η αρχή ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα στην ατομιστική ηθική θεωρείται ως η άρνηση κάθε ηθικής. Στην κολεκτιβιστική ηθική καθίσταται αναγκαστικά ο ύπατος κανόνας. Δεν υπάρχει κυριολεκτικά τίποτε που ο συνεπής κολεκτιβιστής δεν πρέπει να είναι προετοιμασμένος να κάνει εφόσον αυτό εξυπηρετεί “τοκαλό του συνόλου”, καθώς “το καλό του συνόλου” είναι γι’ αυτόν το μόνο κριτήριο του τι πρέπει να γίνεται. Ο λόγος ύπαρξης, στον οποίο η κολλεκτιβιστική ηθική βρήκε την πιο ρητή της έκφραση, δεν γνωρίζει άλλο όριο πέρα από την σκοπιμότητα - την καταλληλότητα της εκάστοτε πράξης για την επίτευξη του σκοπού στον ορίζοντα… Δεν μπορεί να υπάρχει κανένα όριο ως προς το τι ο πολίτης [του κολεκτιβιστικού κράτους] πρέπει να είναι έτοιμος να κάνει, καμία πράξη που η συνείδησή του να πρέπει να τον αποτρέψει από το διαπράξει, αν αυτή είναι αναγκαία για κάποιον σκοπό στον οποίο έχει αφοσιωθεί η κοινότητα ή που οι ανώτεροί του τον διατάσσουν να επιτύχει”.
Ο Φρίντριχ Άουγκουστ φον Χάγιεκ ήταν ένας διανοητικός γίγαντας. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς ο ίδιος διανοούμενος για εκτιμήσει τη σημασία του. Αρκεί να είστε ένα άτομο που εκτιμά το γεγονός ότι όλοι είμαστε άτομα και πως μόνο ο Θεός είναι ικανός να σχεδιάζει τις ζωές ή τις οικονομίες των άλλων.
Για περισσότερες πληροφορίες, δείτε:
Hayek Proved that Collectivism Cannot Provide Security του Jim Huntzinger
Myth: Humanity Can Be Best Understood in a Collective Context του Lawrence W. Reed
The Trap of Collectivism του Jorge C. Carrasco
Is Individualism Vs. Collectivism the New Left Vs. Right? του Nicholas Baum
Star Trek and Collectivism: The Case of The Borg του Steven Yates
The Collectivist Paradox του Sheldon Richman
Experiments in Collectivism του Melvin D. Barger
The Collectivist Illusion του Tibor R. Machan
The Tulsa Race Massacre: A Mindless Rage of Collectivist Groupthink του Lawrence W. Reed
I, The Individual: Why the Individual Should be Celebrated του Lawrence W. Reed
Bigotry and Compulsory Inclusion are Both Collectivist του Pierre Lemieux
The Dark Lessons of Utopia του Alex Kozinski
The Only Spectrum That Makes Sense του Lawrence W. Reed
--
*Ο Lawrence W. Reed είναι επίτιμος πρόεδρος του Foundation for Economic Education και συγγραφέας των βιβλίων Real Heroes: Inspiring True Stories of Courage, Character and Conviction και Excuse Me, Professor: Challenging the Myths of Progressivism.
**Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 8 Μαΐου 2021 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education (FEE) και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
