Έχουν γίνει πολλές έρευνες σχετικά με τους τύπους των ανθρώπων που πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας και τους λόγους που τους ωθούν σε αυτό. Προκύπτει όμως ένα άλλο θέμα: Οι συνάδελφοί μου και εγώ έχουμε διαπιστώσει ότι υπάρχει ένας αριθμός ανθρώπων που μοιράζονται συνωμοσίες στο διαδίκτυο και δεν πιστεύουν το ίδιο τους το περιεχόμενο.
Είναι καιροσκόποι. Αυτοί οι άνθρωποι μοιράζονται θεωρίες συνωμοσίας για να προωθήσουν συγκρούσεις, να προκαλέσουν χάος, να στρατολογήσουν και να ριζοσπαστικοποιήσουν πιθανούς οπαδούς, να βγάλουν χρήματα, να παρενοχλήσουν ή ακόμη και απλώς να τραβήξουν την προσοχή.
Υπάρχουν διάφοροι τύποι αυτού του είδους «συνωμοσιοδιακινητών» που προσπαθούν να σας επηρεάσουν.
Συνωμοσιολόγοι και εξτρεμιστές
Στο δικό μας κεφάλαιο ενός νέου βιβλίου για τον εξτρεμισμό και τις συνωμοσίες, οι συνάδελφοί μου και εγώ συζητάμε στοιχεία που αποδεικνύουν ότι ορισμένες εξτρεμιστικές ομάδες χρησιμοποιούν σκόπιμα θεωρίες συνωμοσίας για να προσελκύσουν υποστηρικτές. Αναζητούν μια λεγόμενη «συνωμοσία-πύλη» που θα παρασύρει κάποιον να τους μιλήσει και στη συνέχεια να είναι ευάλωτος στη ριζοσπαστικοποίηση. Δοκιμάζουν πολλαπλές συνωμοσίες για να δουν ποια θα ταιριάξει.
Η έρευνα δείχνει ότι τα άτομα θετικά προσκείμενα σε εξτρεμιστικές ομάδες έχουν σημαντικά περισσότερες πιθανότητες να μοιραστούν εν γνώσει τους ψευδές περιεχόμενο στο διαδίκτυο. Για παράδειγμα, η εταιρεία παρακολούθησης παραπληροφόρησης Blackbird.AI εντόπισε πάνω από 119 εκατομμύρια αναρτήσεις θεωριών συνωμοσίας για την COVID-19 από τον Μάιο του 2020, όταν ακτιβιστές διαμαρτύρονταν για τους περιορισμούς και τα lockdown κατά την πανδημία στις Ηνωμένες Πολιτείες. Από αυτά, πάνω από 32 εκατομμύρια tweets χαρακτηρίστηκαν στην υψηλή κλίμακα του δείκτη χειραγώγησης. Εκείνα που δημοσιεύτηκαν από διάφορες εξτρεμιστικές ομάδες ήταν ιδιαίτερα πιθανό να διαθέτουν δείγματα ανειλικρίνειας. Για παράδειγμα, μια ομάδα, η Boogaloo Bois, δημιούργησε πάνω από 610.000 tweets, εκ των οποίων το 58% είχε σκοπό την υποκίνηση και τη ριζοσπαστικοποίηση.
Μέλη των Boogaloo Bois έξω από το Καπιτώλιο, 17 Ιανουαρίου 2021 (AP Photo/Bryan Woolston)
Μπορούμε επίσης απλά να ρίξουμε μια ματιά στον λόγο των ίδιων των εξτρεμιστών. Όταν η ομάδα πολιτοφυλακής Boogaloo Bois εμφανίστηκε στην εξέγερση της 6ης Ιανουαρίου 2021 [σσ. την εισβολή στο Καπιτώλιο των ΗΠΑ], για παράδειγμα, τα μέλη της δήλωσαν ότι στην πραγματικότητα δεν υποστήριζαν τη θεωρία συνωμοσίας περί εκλογικής απάτης, αλλά ήταν εκεί για να «τα βάλουν με την ομοσπονδιακή κυβέρνηση». Ο Άρον ΜακΚίλιπς, μέλος των Boogaloo που συνελήφθη το 2022 στο πλαίσιο μιας επιχείρησης του FBI, είναι ένα άλλο παράδειγμα καιροσκόπου συνωμοσιολόγου. Με τα δικά του λόγια: «Δεν πιστεύω σε τίποτα. Είμαι εδώ μόνο για τη βία».
Μαχητικοί συνωμοσιολόγοι - οι παραπληροφορητές
Οι κυβερνήσεις λατρεύουν τις θεωρίες συνωμοσίας. Κλασικό παράδειγμα είναι το κείμενο του 1903, γνωστό ως τα «Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών», στο οποίο η Ρωσία κατασκεύασε έναν μύθο περί σχεδίου παγκόσμιας κυριαρχίας από τους Εβραίους. Πιο πρόσφατα, η Κίνα χρησιμοποίησε την Τεχνητή Νοημοσύνη για να κατασκευάσει μια ψεύτικη θεωρία συνωμοσίας σχετικά με την πυρκαγιά στο Μάουι τον Αύγουστο του 2023.
Συχνά η συμπεριφορά των συνωμοσιολόγων τους προδίδει. Χρόνια αργότερα, η Ρωσία ομολόγησε τελικά ότι είπε ψέματα για το AIDS τη δεκαετία του 1980. Αλλά ακόμη και πριν το παραδεχτεί, οι πράκτορές της είχαν πλαστογραφήσει έγγραφα για να υποστηρίξουν τη θεωρία συνωμοσίας. Οι πλαστογραφίες δεν δημιουργούνται τυχαία. Ήξεραν ότι έλεγαν ψέματα.
Όσον αφορά σε άλλες συνωμοσίες, είναι γνωστό ότι η Ρωσία υιοθετεί και τις δύο πλευρές σε οποιοδήποτε αμφιλεγόμενο ζήτημα, διαδίδοντας ψέματα στο διαδίκτυο για να υποδαυλίσει τη σύγκρουση και την πόλωση. Οι άνθρωποι που πραγματικά πιστεύουν σε μια συνωμοσία τείνουν να επιμένουν σε μια πλευρά. Εν τω μεταξύ, οι Ρώσοι αναπτύσσουν συνειδητά αυτό που ένας αναλυτής έχει αποκαλέσει «πυροσβεστική μάνικα ανακρίβειας».
Ομοίως, ενώ Κινέζοι αξιωματούχοι διέδιδαν συνωμοσίες που έκαναν λόγο για αμερικανικές ρίζες στην έξαρση του κοροναϊού το 2020, η Εθνική Επιτροπή Υγείας της Κίνας κυκλοφορούσε εσωτερικές εκθέσεις που εντόπιζαν την πηγή [σσ. του ιού] σε ένα παγκολίνο.
Οι συνωμοσιολόγοι του χάους - τα τρολ
Σε γενικές γραμμές, η έρευνα έχει διαπιστώσει ότι άτομα με υψηλή «ανάγκη [να σπείρουν το] χάος», είναι πιο πιθανό να μοιράζονται αδιακρίτως συνωμοσίες, ανεξάρτητα από τις πεποιθήσεις τους. Πρόκειται για τα καθημερινά τρολ που μοιράζονται ψευδές περιεχόμενο για διάφορους λόγους, και κανένας από τους οποίους δεν είναι καλοπροαίρετος. Επικρατούν σκοτεινές προσωπικότητες και σκοτεινά κίνητρα.
Για παράδειγμα, στον απόηχο της πρώτης απόπειρας δολοφονίας του Ντόναλντ Τραμπ, δημιουργήθηκε μια ψευδής κατηγορία στο διαδίκτυο σχετικά με την ταυτότητα του δράστη και τα κίνητρά του. Το άτομο που δημοσίευσε πρώτος αυτόν τον ισχυρισμό γνώριζε ότι επινοούσε ένα όνομα και έκλεβε μια φωτογραφία. Η πρόθεση ήταν προφανώς να παρενοχλήσει τον Ιταλό μπλόγκερ αθλητικών του οποίου η φωτογραφία είχε κλαπεί. Αυτή η ψεύτικη συνωμοσία εντοπίστηκε πάνω από 300.000 φορές στη ροή της πλατφόρμας X και την χρησιμοποίησαν πολλοί άλλοι συνωμοσιολόγοι που ήθελαν να καλύψουν το κενό πληροφοριών σχετικά με την απόπειρα δολοφονίας.
Ο Τζέικομπ Άνθονι Τσάνσλεϊ, οπαδός της QAnon, έξω από εκλογικό κέντρο, κατά τη διάρκεια καταμέτρησης των ψήφων στις εκλογές του 2020. (AP Photo/Dario Lopez-Mills, File)
Εμπορικοί συνωμοσιολόγοι - οι κερδοσκόποι
Συχνά όταν συναντώ μια θεωρία συνωμοσίας αναρωτιέμαι: «Τι έχει να κερδίσει αυτός που τη μοιράζεται; Μου το λένε αυτό επειδή έχουν μια ανησυχία που στηρίζεται σε στοιχεία ή προσπαθούν να μου πουλήσουν κάτι;».
Όταν οι ερευνητές εντόπισαν τα 12 άτομα που είναι κυρίως υπεύθυνα για τη συντριπτική πλειονότητα των διαδικτυακών συνωμοσιών κατά των εμβολίων, οι περισσότεροι από αυτούς έκρυβαν μια οικονομική επένδυση πίσω από τη διάδοση αυτών των παραπλανητικών αφηγήσεων.
Τάκερ Καρλσον (AP Photo/Richard Drew, File)
Μερικοί άνθρωποι που ανήκουν σε αυτή την κατηγορία μπορεί να πιστεύουν πραγματικά τη θεωρία συνωμοσίας τους, αλλά η πρώτη τους προτεραιότητα είναι να βρουν έναν τρόπο να βγάλουν χρήματα από αυτήν. Για παράδειγμα, ο συνωμοσιολόγος Άλεξ Τζόουνς καυχιόταν ότι οι ακόλουθοί του θα «αγόραζαν τα πάντα». Το Fox News και ο τηλεπαρουσιαστής Τάκερ Κάρλσον, δημοσιοποίησαν ψέματα σχετικά με μια απάτη στις εκλογές του 2020 για να κρατήσουν την προσοχή των τηλεθεατών, ενώ οι παρασκηνιακές επικοινωνίες αποκάλυπταν ότι δεν υποστήριζαν αυτά που διέδιδαν.
Το κέρδος δεν σημαίνει μόνο χρήματα. Οι άνθρωποι μπορούν επίσης να επωφεληθούν από τη διάδοση θεωριών συνωμοσίας, εάν αυτό τους εξασφαλίζει επιρροή, ακολούθους ή προστατεύει τη φήμη τους. Ακόμη και οι εταιρείες μέσων κοινωνικής δικτύωσης διστάζουν να καταπολεμήσουν τις θεωρίες συνωμοσίας, επειδή γνωρίζουν ότι προσελκύουν περισσότερα κλικ.
Οι κοινοί συνωμοσιολόγοι - οι άνθρωποι που θέλουν την προσοχή
Δεν χρειάζεται να είσαι κερδοσκόπος για να σου αρέσει η προσοχή. Πολλοί απλοί άνθρωποι μοιράζονται περιεχόμενο, για του οποίου την ακρίβεια αμφιβάλλουν ή γνωρίζουν ότι είναι ψευδές.
Αυτές οι αναρτήσεις είναι συνηθισμένες: Φίλοι, συγγενείς και γνωστοί μοιράζονται την τελευταία θεωρία συνωμοσίας με ερωτήματα τύπου «θα μπορούσε να είναι αλήθεια;» ή «φαίνεται αρκετά κοντά στην αλήθεια». Τα σχόλια που τα συνοδεύουν δείχνουν ότι αυτοί που τις κοινοποιούν δεν είναι σίγουροι για το αληθές του περιεχομένου, αλλά παρ' όλα αυτά το κάνουν. Πολλοί μοιράζονται χωρίς καν να διαβάσουν [σσ. το περιεχόμενο] πέρα από τον τίτλο. Άλλοι πάλι, περίπου το 7% έως 20% των χρηστών των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, μοιράζονται παρά το γεγονός ότι γνωρίζουν ότι το περιεχόμενο είναι ψευδές. Γιατί;
Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι το μοιράζονται για να ενημερώσουν τους ανθρώπους «σε περίπτωση που» είναι αλήθεια. Όμως αυτού του είδους ο λόγος δεν είναι στην πραγματικότητα τόσο συνηθισμένος.
Συχνά, οι άνθρωποι αναζητούν απλώς την προσοχή ή άλλο προσωπικό όφελος. Δεν θέλουν να χάσουν την ευκαιρία να είναι μέρος μιας καυτής συζήτησης. Θέλουν τα likes και τα shares. Θέλουν να προκαλέσουν. Ή απλώς τους αρέσει το μήνυμα και θέλουν να δείξουν στους άλλους ότι μοιράζονται ένα κοινό σύστημα πεποιθήσεων.
Για αυτούς που μοιράζονται τέτοιο περιεχόμενο συχνά, γίνεται απλά συνήθεια.
Ένας άνδρας φοράει φίμωτρο κατά τη διάρκεια διαμαρτυρίας για τους περιορισμούς της πανδημίας COVID-19 στο Βουκουρέστι της Ρουμανίας, Σεπτέμβριος 2020. (AP Photo/Andreea Alexandru)
Οι κίνδυνοι της διάδοσης ψεμάτων
Με την πάροδο του χρόνου, οι καιροσκόποι μπορεί να καταλήξουν να πείσουν ακόμη και τον εαυτό τους. Στην τελική, θα πρέπει κάποια στιγμή να συμβιβαστούν με το γιατί επιδίδονται σε ανήθικη και παραπλανητική, αν όχι καταστροφική, συμπεριφορά. Μπορεί να έχουν ένα σκεπτικό που να τους επιτρέπει να εξηγήσουν γιατί το ψέμα είναι καλό. Ή μπορεί να πείσουν τον εαυτό τους ότι δεν λένε ψέματα, ισχυριζόμενοι ότι πίστευαν ότι η συνωμοσία ήταν αληθινή από την αρχή.
Είναι σημαντικό να είστε προσεκτικοί και να μην πιστεύετε ό,τι διαβάζετε. Αυτοί οι καιροσκόποι δεν πιστεύουν καν όλα όσα γράφουν - και μοιράζονται. Αλλά θέλουν να το κάνετε εσείς. Έχετε λοιπόν υπόψη σας ότι την επόμενη φορά που θα μοιραστείτε μια αβάσιμη θεωρία συνωμοσίας, online ή offline, μπορεί να βοηθήσετε έναν καιροσκόπο. Αυτοί δεν το πιστεύουν, οπότε ούτε και εσείς θα πρέπει να το πιστεύετε. Να ενημερώνεστε πριν μοιραστείτε. Μην γίνετε αυτοί που οι καιροσκόποι αποκαλούν υποτιμητικά «χρήσιμος ηλίθιος».
*Η H. Colleen Sinclair είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Κοινωνικής Ψυχολογίας στο Louisiana State University. Το άρθρο αναδημοσιεύεται στο Liberal μέσω άδειας Creative Commons από τον ιστότοπο TheConversation.com.
