Γράφει ο Μπράιαν Κάπλαν
Στις αρχές της δεκαετίας του 2000 επινόησα τη φράση “ορθολογικός ανορθολογισμός” και στη συνέχεια τη χρησιμοποίησα ως το θεμέλιο του βιβλίου μου The Myth of the Rational Voter (ο μύθος του ορθολογικού ψηφοφόρου) - καθώς και του επιχειρήματός μου υπέρ του στοιχηματισμού. Αισθάνομαι λοιπόν μεγάλη ικανοποίηση που και ο Steven Pinker τη χρησιμοποιεί. Παραθέτω ένα απόσπασμα από την πρόσφατη συνέντευξή του στον Richard Hanania, με τίτλο “Rationality Requires Incentives” (Η ορθολογικότητα προϋποθέτει κίνητρα).
Richard Hanania: Ναι, νομίζω πως έτσι είναι. Υποθέτω πως ένας διαφορετικός τρόπος να διατυπώσω αυτό το ερώτημα είναι αν υπάρχει ένα ορθολογικό επιχείρημα εναντίον του ορθολογικού ανορθολογισμού που να λέει “Εντάξει, αποδέχομαι τα επιχειρήματά σου. Συμμετείχα σ’ αυτό το εγχείρημα της συζήτησης και της επιχειρηματολογίας υπέρ των πεποιθήσεών μου”. Όταν όμως μιλάμε για θρησκεία, όταν μιλάμε για πολιτική, όταν μιλάμε για τις ύπατες απόψεις μου για το σύμπαν, δεν υπάρχει κάποιος επιτακτικός λόγος να πιστεύω στην αλήθεια. Συνεπώς, θα μου κάνω τη χάρη να πιστεύω σε οτιδήποτε μου αρέσει. Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν σκέφτονται έτσι, αλλά...
Steven Pinker: Εγώ από την άλλη πιστεύω ότι οι περισσότεροι άνθρωποι σκέφτονται όπως το περιγράφεις σ’ αυτόν τον μονόλογο.
Richard: Όχι συνειδητά...
Steven: Όχι συνειδητά, αλλά νομίζω ότι αυτό στην πραγματικότητα είναι ένα τεράστιο μέρος της απάντησης ενός από τους γρίφους που με έκαναν να γράψω το βιβλίο. Γιατί δηλαδή φαίνεται πως η ανθρωπότητα χάνει το μυαλό της; Πώς μπορεί ένας λογικός άνθρωπος να πιστεύει στο QAnon ή στους αεροψεκασμούς, στη θεωρία συνωμοσίας ότι τα ίχνη μας ψεκάζουν με φάρμακα που επηρεάζουν τη σκέψη μας στο πλαίσιο ενός μυστικού κρατικού προγράμματος; Και μέρος της απάντησής είναι ότι στην πραγματικότητα, οι άνθρωποι, οι περισσότεροι άνθρωποι τον περισσότερο χρόνο, είναι ορθολογικοί σε ό,τι αφορά τις καθημερινές τους ζωές, το να κρατήσουν τη δουλειά τους και να πάνε τα παιδιά τους στο σχολείο στην ώρα τους. Πρέπει να είναι ορθολογικοί. Ζούμε σε έναν κόσμο αιτίας και αποτελέσματος - όχι σε έναν κόσμο μαγείας. Αν λοιπόν θέλει κανείς να έχει φαγητό στο ψυγείο του και βενζίνη στο αυτοκίνητό του, πρέπει να είναι ορθολογικός.
Όταν όμως μιλάμε για συμπαντικές, μεταφυσικές πεποιθήσεις, πεποιθήσεις για το τι συνέβη στο μακρινό παρελθόν και τι θα συμβεί στο άγνωστο μέλλον, σε μακρινές αίθουσες εξουσίας που ποτέ δεν θα βρεθούμε, εκεί οι άνθρωποι δεν ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για το αν οι πεποιθήσεις τους είναι αληθείς ή ψευδές, καθώς για τους περισσότερους ανθρώπους και για τις περισσότερες περιόδους στην ιστορία, αυτό δεν θα μπορούσαν να το ξέρουν ούτως ή άλλως. Έτσι, οι πεποιθήσεις μας μπορούν μια χαρά να βασίζονται στο τι μας δίνει δύναμη, τι μας φτιάχνει τη διάθεση, τις μας εμπνέει, τι συνιστά μια καλή ιστορία. Και οι άνθρωποι χωρίζουν πιστεύω τις πεποιθήσεις τους στις δύο αυτές ζώνες: τι έχει συνέπειες σε μας και την καθημερινή μας ζωή, και τι είναι πιο συμβολικό και μυθολογικό.
Νομίζω πως μόνο στον Διαφωτισμό λιγότερο ή περισσότερο διατυπώθηκε η ιδέα ότι όλες μας οι πεποιθήσεις πρέπει να τοποθετηθούν στη ζώνη της πραγματικότητας, ότι θα πρέπει να ελέγχονται για το αν είναι αληθείς ή ψευδές. Αυτό στην ανθρώπινη ιστορία είναι μια μάλλον εξωτική πεποίθηση. Πιστεύω πως είναι μια καλή πεποίθηση, μια καλή δέσμευση, αλλά δεν μας έρχεται φυσικά.
* Ο Bryan Caplan είναι καθηγητής οικονομικών στο πανεπιστήμιο George Mason, ερευνητής στο Mercatus Center, εντεταλμένο επιστημονικό στέλεχος στο Cato Institute και συντάκτης στο μπλογκ EconLog. Είναι μέλος του δικτύου στελεχών του FEE.
* Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 15 Ιουλίου 2020 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια της Library of Economics and Liberty και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
