Του Peter Boettke
Στο Κολέγιο Grove City τη δεκαετία του 1980 είχαμε υποχρεωτικά μαθήματα που ονομάζαμε "Key Courses" (βασικά μαθήματα) - έπρεπε να πάρει κανείς μαθήματα επισκόπησης με θέματα όπως Θρησκεία και Φιλοσοφία, Κοινωνικές Επιστήμες και Ιστορία, Φυσικές Επιστήμες, και Δημιουργικές Τέχνες. Το μάθημά μου με θέμα Θρησκεία και Φιλοσοφία κρατούσε έναν ολόκληρο χρόνο και ο καθηγητής μου Reed Davis (τώρα στο Seattle Pacific University) - μας δίδαξε Πλάτωνα, την Παλαιά και τη Νέα Διαθήκη, την Πολιτεία του Θεού του Αυγουστίνου και τους Θεσμούς της Χριστιανικής Θρησκείας του Καλβίνου. Όμως ο καθηγητής Ντέιβις ήγειρε επίσης ζητήματα κατά τη διάρκεια του μαθήματος που αφορούσαν τις αξίες και την επιστημονική έρευνα.
Διαβάσαμε και παρακολουθήσαμε το The Ascent of Man (Η ανάδυση του ανθρώπου) του Jacob Bronowski και μπορώ να το θυμηθώ σαν να ήταν μόλις χθες, ιδίως την σκηνή όπου ο Bronowski είναι στο Άουσβιτς και εξηγεί στο κοινό ότι δεν είναι απάνθρωπη η επιστήμη αλλά το δόγμα. Περπατά προς μία λιμνούλα όπου η τέφρα των νεκρών ριχνόταν από το στρατόπεδο συγκέντρωσης και εξηγεί ότι δεν ήταν το αέριο που θανάτωσε τα εκατομμύρια των ανθρώπων που πέθαναν στο Ολοκαύτωμα, αλλά η αλαζονεία, το δόγμα και η άγνοια, τις οποίες τροφοδοτούσε η δίψα για απόλυτη και τελική βεβαιότητα που σκοτώνει την επιστήμη. Η επιστήμη και οι θεσμοί που την καθιστούν εφικτή είναι η ασπίδα μας έναντι του απάνθρωπου τρόμου της αυταρχικής τρέλας. Η πραγματική επιστήμη, υπογραμμίζει ο Bronowski, στέκεται πάντα στην άκρη του σφάλματος, και μαρτυρά το τι μπορούμε εμείς οι σφαλεροί άνθρωποι να πετύχουμε παρά τις ατέλειές μας. Είναι μια βαθιά συγκινητική σκηνή και μήνυμα.
Ο καθηγητής Ρηντ μας εξέθεσε σε αυτό το μάθημα στο έργο του μεγάλου φυσικού και χημικού και μετέπειτα φιλοσόφου της επιστήμης Michael Polanyi. Δεν ξέρω πόσοι από τους συμφοιτητές μου αγάπησαν αμέσως τον Polanyi, αλλά εγώ το έκανα.
Διάβασα πρώτο το Science, Faith and Society και στη συνέχεια το The Study of Man. Διάβασα μάλιστα αυτά τα βιβλία πριν διαβάσω Χάγιεκ, και ταυτόχρονα καθώς διάβαζα Henry Hazlitt και Ludwig von Mises για πρώτη φορά. Δεν ήξερα τίποτα για τις προσωπικές βιογραφίες κανενός από τα άτομα αυτά τότε το 1979-1980, αλλά οι λέξεις τους άλλαξαν ολόκληρη την κοσμοθεωρία μου, και τα επιχειρήματά τους κατέχουν κεντρική θέση στο νοητικό μου μοντέλο έκτοτε. Δεν διάβασα πολλά άλλα κείμενα του Polanyi κατά τα χρόνια μου στο Grove City. Αντιθέτως, η μελέτη μου επικεντρώθηκε στους κλασικούς οικονομολόγους και τους οικονομολόγους της Αυστριακής σχολής, καθώς και σε υποχρεωτικά αναγνώσματα στη φιλοσοφία, τη νομική, τη θρησκεία και την ιστορία. Θεωρώ τη μόρφωση του έλαβα στο Grove City φανταστική, αλλά ακόμη και όταν διάβασα αυτά τα έργα (και όντως τα διάβασα!) και όταν συλλογιζόμουν μια σταδιοδρομία στη διανόηση (σκεφτόμουν τη φιλοσοφία του δικαίου) δεν είχα ως πρώτη μου προτεραιότητα τη μάθηση στην πανεπιστημιακή μου ζωή. (Κυριαρχούσαν τα σπορ και η κοινωνική ζωή). Όμως μετά το πρώτο έτος και αφού δέχθηκα μια πρόσκληση να συμμετάσχω σε ένα «μεταπτυχιακό σεμινάριο» με φοιτητές από την Αργεντινή, τη Γαλλία και τις ΗΠΑ, άρχισα να εστιάζω στην προοπτική να γίνω επαγγελματίας οικονομολόγος.
Το 1984, ξεκίνησα το μεταπτυχιακό μου και θα άρχιζα να εργάζομαι με τον Don Lavoie, τον καθηγητή που κυρίως με προσέλκυσε στο George Mason University. Ο Don ολοκλήρωνε τότε τόσο το Rivalry and Central Planning, όσο και το National Economic Planning: What is Left”? Μπήκα πολύ αργά σ’ αυτή τη διαδικασία, αλλά έκανα τον τελικό έλεγχο των παραθέσεων στο Rivarly στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου και ενώ δεν είχα αναλάβει τίποτε για το άλλο έργο, είχα την ευκαιρία να το διαβάσω ως χειρόγραφο.
Και ενώ μελετούσα τον Lavoie, θα συναντούσα ξανά τον Μάικλ Polanyi. Διαφορετικά βιβλία, αλλά Polanyi - αυτή τη φορά το Personal Knowledge. Ήμουν πλέον μεταπτυχιακός φοιτητής και επικεντρωνόμουν στο να γίνω επιστήμονας. Οι σπουδές μου ήταν η πρώτη μου προτεραιότητα. Ο Lavoie με έμαθε πραγματικά να διαβάζω, και όχι απλώς να μαζεύω πληροφορίες καθώς γυρνώ τις σελίδες, αλλά να εμπλέκομαι με το κείμενο, και μαθαίνοντας μου να διαβάζω ως επιστήμονας, μου υπογράμμισε τη σημασία του να κυνηγώ τις υποσημειώσεις. Έτσι, διάβασα Lavoie, Polanyi και Thomas Kuhn, και φυσικά Karl Popper και Imre Lakatos. Προσπάθησα να κρίνω ποιος από αυτούς έχει δίκιο σε σχέση με όσα είχα διαβάσει για την επιστήμη από τον Μίζες και τον Χάγιεκ, και ιδίως την κριτική τους έναντι του επιστημονισμού. Είχα ήδη πειστεί ότι το μεγαλύτερο δεινό του 20ου αιώνα ήταν προϊόν του ολοκληρωτισμού, και ότι ο ολοκληρωτισμός ήταν μιας συνέπεια στη σύγχρονη εποχή μιας ανίερης συμμαχίας μεταξύ του επιστημονισμού και του κρατισμού. Όπως είπε ο Bronowski, η αλαζονεία, το δόγμα και η άγνοια δίνουν τη δικαιολόγηση για τις σφαγές.
Ακόμη δεν ήξερα τίποτα για τις προσωπικές βιογραφίες αυτών των διαφορετικών στοχαστών, ούτε για τους αλληλοεμπλεκόμενους κύκλους επιρροής τους στην Ευρώπη. Θα τα μάθαινα όλα αυτά τα επόμενα 30 χρόνια μετά από έντονη μελέτη.
Το βιβλίο της Mary Jo Nye, Michael Polanyi and His Generation είναι ένα εξαίρετο παράθυρο στη ζωή και το ιστορικό πλαίσιο εντός του οποίου ο Polanyi θα έκανε την επιστημονική του συνεισφορά και θα διατύπωνε τις σκέψεις του για τη φύση του επιστημονικού εγχειρήματος και τη θέση του σε μια ελεύθερη κοινωνία. Ακόμη, κάνει μια εκπληκτική δουλειά τοποθετώντας στο συγκείμενό της την εκπαίδευση των ταλαντούχων νέων μυαλών στη Βουδαπέστη και τη Βιέννη κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα, και την ακμάζουσα επιστημονική κοινότητα στο Βερολίνο κατά τη δεκαετία του 1920. Οι συνάδελφοι του Polanyi στο Βερολίνο κέρδισαν βραβεία Νόμπελ και ήταν ηγετικές μορφές στα πεδία τους, και ο ίδιος ο Polanyi ήταν διάσημος επιστήμονας στο πεδίο της χημείας και περίμενε ότι και η δική του δουλειά μπορεί να τιμηθεί με μια τέτοια αναγνώριση. Όταν αυτό δεν συνέβη δεν πικράθηκε, αλλά επεδίωξε να κατανοήσει τις συμβάσεις και τις πρακτικές όπως αυτές λειτουργούσαν. Το βιβλίο της Nye περιγράφει πώς ο Polanyi, ως επικεφαλής του τμήματος φυσικής και χημείας του Ινστιτούτου Kaiser Wilhelm (του μετέπειτα Ινστιτούτου Max Planck) στο Βερολίνο της δεκαετίας του 1920 επεχείρησε να προαγάγει τις δικές του θεωρίες περί απορρόφησης, αλλά έχασε στην ανταγωνιστική διαδικασία της επιστήμης. Ο Polanyi ήταν πεπεισμένος ότι η δική του θεωρία ήταν η σωστή, αλλά αυτό δεν έγινε αποδεκτό από τους συναδέλφους του στο επιστημονικό του αντικείμενο. Μετέπειτα, θα εξηγούσε ότι μια συνεισφορά στην επιστήμη αποτιμάται με τρία κριτήρια: την αληθοφάνειά της στην υπάρχουσα επιστημονική κοινότητα, το εγγενές της ενδιαφέρον για την υπάρχουσα επιστημονική κοινότητα, και τη δημιουργικότητα και πρωτοτυπία της συμβολής. Οι δύο από αυτές τις δυνάμεις είναι πολύ συντηρητικές, αλλά η μία είναι επαναστατική. Αυτή η ουσιώδης ένταση στην επιστήμη, υποστήριξε ο Polanyi, έχει κρίσιμη σημασία για την εύτακτη αλλά και προοδευτική εξέλιξη της γνώσης. Ο τσαρλατανισμός ελέγχεται, αλλά ταυτόχρονα η καινοτομία, ο νεωτερισμός και η πρόοδος επιτυγχάνονται αργά αλλά σίγουρα και συσσωρεύεται η γνώση.
Όμως, στα χρόνια του Polanyi, η αλαζονεία, το δόγμα και η άγνοια που υιοθετήθηκε από τους φασίστες έγινε φανερή και μεταξύ των κομμουνιστών, κι έτσι η επιστημονική έρευνα περιορίστηκε σημαντικά όχι μόνο στη Γερμανία, αλλά και στη Σοβιετική Ρωσία. Ακόμη, οι “άνθρωποι των επιστημών” στο Ηνωμένο Βασίλειο και τις ΗΠΑ παπαγάλιζαν τα επιχειρήματα για τον σκοπό του σχεδιασμού στο σχεδιαζόμενο κράτος ως το μοντέλο της επιστημονικής προόδου. Τα ίδια τα θεμέλια του επιστημονικού εγχειρήματος και της ελεύθερης συναλλαγής της επιστημονικής κοινότητας απειλήθηκαν. Η συνέπεια δεν ήταν απλώς η επιβράδυνση της προόδου επί των θεμελιωδών ερωτημάτων, ή ο ελάχιστα περισσότερος τσαρλατανισμός στα όρια της επιστήμης, αλλά η καταστροφή σταδιοδρομιών, και η απόγνωση μεταξύ των επιστημόνων καθώς η γνώση είτε καταστρεφόταν είτε διεφθειρόταν από τους εκάστοτε φορείς της εξουσίας.
Δεν μπορώ να τονίσω αρκετά πόσο απολαυστική είναι η ανάγνωση του βιβλίου της Ney και των λεπτομερειών στην ιστορία που οδήγησε τον Polanyi να αλλάξει την εστίασή του από τις επιστημονικές του επιδιώξεις σε μια φιλοσοφική υποστήριξη της πρακτικής της ελεύθερης επιστημονικής έρευνας. Οι θεσμοί που διέπουν την πρακτική της επιστήμης, όπως και αυτοί που διέπουν το εμπόριο, πρέπει να είναι ισχυροί και να γίνονται σεβαστοί από τους συμμετέχοντες. Αν αυτό συμβαίνει, τότε τα αποτελέσματα είναι ταυτόχρονα εύτακτα και προοδευτικά. Η γνώση προάγεται, και η συνειδητοποίησή μας των πραγμάτων που δεν γνωρίζουμε αυξάνεται, οπότε επιδιώκουμε συνεχώς να εξερευνούμε και να μαθαίνουμε περισσότερα. Μ’ αυτό τον τρόπο νικάμε τις σκοτεινές δυνάμεις της αλαζονείας, του δόγματος και της άγνοιας - όχι μέσα από τον σχεδιασμό της επιστήμης, αλλά από το αντίθετο, την ελεύθερη διεξαγωγή του ανοιχτού διαλόγου και της συνεχούς αμφισβήτησης. Η ίδια η επιτυχία των επιστημών βασίζεται στην ελευθερία της έρευνας και αυτή η ελευθερία έρχεται σε άμεση αντίθεση με κάθε απόδοση ειδικών προνομίων στον οποιονδήποτε, συμπεριλαμβανομένων και των ευνοούμενων επιστημόνων της εκάστοτε κατεστημένης εξουσίας.
--
Ο Peter J. Boettke είναι καθηγητής οικονομικών και φιλοσοφίας στο George Mason University.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 31 Ιουλίου 2020 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια της Library of Economics and Liberty και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
